تلاش براي تأمين معاش و بي نيازي از مردم:
يکي از مهمترين حقوق افراد هر جامعه اينست که بتواند با توجّه به استعداد و تواناييهايش در يک جايگاه مناسب شغلي قرار گيرد تا خود و افراد تحت تکفّلش را از نظر معاش و هزينه ي زندگي تأمين کرده محتاج غير نباشد. اگر چه خداوند وعدهي جميلي به انسان داده و با فرمودن: «… نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِيَّاكمُ …ْ» (اسراء/31) انسان را از انحراف و سقوط از حق نهي فرموده است، لکن روزي خداوند از طريق تلاشي مي رسد که فرد انجام مي دهد. چنانکه برخي از آيات به آن اشاره دارد و مي فرمايد: « فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَوةُ فَانْتَشِرُواْ فىِ الْاَرْضِ وَ ابْتَغُواْ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْكُرُواْ اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْْ تُفْلِحُونَ » (جمعه/10) در قرآن کريم در موارد متعدّدي کسب روزي و تلاش براي تأمين معاش را با الفاظ « ابتغاء من فضل الله طلب روزي از جانب خدا » آورده است. از جمله شواهد اين مطلب آيه اي است که ميفرمايد: « … وَ جَعَلْنَا ءَايَةَ النهََّارِ مُبْصرَِةً لِتَبْتَغُواْ فَضْلًا مِّن رَّبِّكم …» (اِسراء/12) ازدواج و تلاش براي تأمين معاش که ارتباط مستقيم با تأمين نيازهاي مادي دارد، از مواردي است که انسانها براي انجام آن نيازي به امر و دستور نداشته اند و همواره بدان اشتغال ورزيده اند. آنچه از آيات و تعاليم الهي در قرآن کريم بدست مي آيد اينست که در اين موارد خداوند متعال دستورالعملهايي ارائه فرموده است تا مسلمين از مسير حق منحرف نشوند. يکي از انحرافاتي که اين دسته از آياتِ مربوط به طلب روزي متذکّر آن مي شود آنست که انسان نبايد خود را در تلاش و کسب روزي مستقل بداند، بلکه وجود او و امکاناتي که در طبيعت يا جامعه فراهم آمده تا وي قدرت تأمين معاش بيابد، تماماً نعمت الهي است. از جمله انحرافات ديگر در تأمين نيازهاي مادي زياده روي در اشتغال به آنهاست تا جايي که انسان را از ياد خداوند و ديگر وظايفش باز مي دارد، برخي از آيات مربوط به معاش به اين انحراف انسان توجّه داده يا او را از آن بازداشته است. از جمله مي توان به آيات زير استناد کرد: « وَ إِذَا رَاَوْاْ تِجَارَةً اَوْ لَهْواً انْفَضُّواْ إِلَيْهَا وَ تَرَكُوكَ قَائمًا قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَةِ وَ اللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ » (جمعه/11) و يا آيه ي دستور نماز جمعه که مي فرمايد« يَا اَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَوةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْاْ إِلىَ ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُواْ الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ » (جمعه/9) امّا مهمترين انحراف انسان در تأمين نيازهاي مادي انحراف از حق است که خداوند به شدّت از آن نهي فرموده و ارتکاب به هر يک از آن انحرافات را در زمرهي گناهان کبيره مي داند و فطرت انسان نيز با آنها ناسازگار است. از جمله اين موارد زنا و ازدواجهاي نامشروع است که پيش از اين مورد بررسي قرار گرفت و آنچه به معاش برمي گردد، رباخواري و تجاوز به مال يتيم و تجاوز به پيمانه و وزن (گرانفروشي و کم فروشي) است که در ذيل عدالت اقتصادي مورد بررسي قرار خواهد گرفت.
انحراف ديگري که تفريط از حدّ اعتدال است اينکه فرد از ازدواج خودداري کند و يا در طلب روزي اميد کسب بدون تلاش داشته باشد. اين موارد نيز به شدّت مورد نهي شارع مقدّس قرار گرفته و روايات متعدّدي در نهي از اين طرز فکر و استدلال در جوامع روايي ديده مي شود. از جمله به موارد ذيل اکتفا مي گردد: عمر بن يزيد مي گويد به امام صادق عَلَيْهِ السّلام عرض کردم مردي مي گويد: « در خانه ام مي نشينم، نماز مي خوانم، روزه مي گيرم و پروردگارم را عبادت مي کنم و روزيم به زودي خواهد رسيد» امام صادق عَلَيْهِ السّلام فرمود: « اين يکي از سه موردي است که دعا مستجاب نمي شود.» (کافي،5/77/1) در روايت ديگري آمده است که امام صادق عَلَيْهِ السّلام درباره ي مردي سئوال فرمود، عرض شد: نيازمند شده است. فرمود: اين روزها چه مي کند؟ عرض شد: در خانه به عبادت پروردگار مي پردازد. فرمود: پس از کجا روزيش مي رسد؟ عرض شد: برخي از برادرانش تقبّل کرده اند. امام صادق عَلَيْهِ السّلام فرمود: « قسم به خداوند کسي که روزي او را متقبّل شده عبادت کننده تر از اوست» (کافي،5/78/4) و امام باقر عَلَيْهِ السّلام فرمود: « کسي که در دنيا طلب روزي کند تا از مردم بي نياز شود و خانواده اش را بي نياز کند و به همسايه اش مهرباني کند در روز قيامت خداوند عزّوجلّ را در حالتي ملاقات خواهد کرد که صورتش مانند ماه شب چهارده مي درخشد» (همان،5/78/5)
دستور بي نيازي جُستن از مردم که در روايات متعدّد ديگري بدان امر شده است(همان،2/148و149) به معناي ترک رابطه با مردم نيست. مسلماً بسياري از نيازهاي انسان جز با معاشرت و مخالطت با مردم و داد و ستد با ايشان رفع نمي گردد، مخصوصاً در جوامع کنوني که همه ي مردم در رفع تمام نيازهايشان به يکديگر وابسته اند. از اينرو بي نيازي جُستن از مردم، مخصوصاً با توجّه به رواياتي که درباره ي آن نقل شده، به معناي ترک درخواست بدون تلاش و طمع به مال مردم است که بدون استحقاق مطالبه مي شود. در روايت حضرت علي عَلَيْهِ السّلام اين موضوع به روشني تبيين شده است مي فرمايد: «بايد در دلت احتياج به مردم و ب ينيازي از ايشان پديد آيد. نيازت را با نرم زباني و خوشرويي مطالبه کني و بي نيازيت از ايشان با حفظ آبرو و نگهداري عزّت نفست باشد.» (همان، 2/149/7) کلام امام عَلَيْهِ السّلام زيباترين دستوري است که چگونگي تعامل با مردم را تبيين مي فرمايد و در آن به عزّت نفس انسان اشاره شده است که نتيجه ي همان بي نيازي جستن از مردم است و اشاره به سئوال و درخواست بدون تلاش است که با خواري و کوچک شدن انسان و از دست رفتن کرامت و بزرگواري او همراه است. امام صادق عَلَيْهِ السّلام نيز مي فرمايد: « شرف مؤمن به شب زنده داري است و عزّتش به بي نيازي جُستن از مردم است.» (همان،2/148/1) از ديگر آثار پر برکت تلاش براي تأمين معاش و بينيازي جستن از مردم، حفظ حرّيت و آزادگي فرد است که جز به خدا اميد نمي بندد و عبد و بنده ي غير او نميشود. (نهج البلاغه، ص:401/ نامه 31) يکي از زيباترين نمودهاي بي نيازي جُستن از مردم تکبّر مستمندان در برابر اغنيا است (همان، ص:547/قصار406) که موجب رفع چاپلوسي و تملّق از ساحت جامعه اسلامي مي شود. جامعه اي که مردمانش جز به تلاش و زحمت خود و فضل و رحمت پرورگار اميدي نبندند همواره رو به گسترش و توسعه است. اين تلاش همراه با دستورات اخلاقي که درباره ي احسان و نيکي کردن به مردم صادر شده است مي تواند به کلّي فقر را از چهره ي اجتماع پاک سازد.