صرف الفاظ يا تجزيه « بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيمِ »
« اِسْم » اسمی است مفرد به معنی نام، اسم که در اصل سمو بوده است. واو آن حذف شده و همزه وصل در ابتداي آن آمده است. همزه وصل در وسط جمله خوانده نمي شود و در « بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيمِ » به دليل تكرار زياد نوشته هم نمي شود.
«اِسْم» يك كلمه معرب است و علامت اِعراب در حرف آخر آن ظاهر مي شود. علّت تنوين نگرفتن آن مضاف بودن آن است. به عبارت ديگر « اِسْم » معرفه به اضافه است. زيرا به اسم « اَللّهِ » اضافه شده است.
« اَللّهِ » لفظ جلاله ، اسم، مفرد، مذكّر، معرب و معرفه است. نکات بيشتر درباره صرف لفظ جلاله در درس اوّل سطح 3 می آيد.
« الرَّحْمَنِ » اسم، مفرد، مذكّر، معرب ، معرفه به «ال» ، مشتق و صيغه مبالغه بر وزن فعلان ، از ريشه «رحم» و به معني بسيار بخشنده است.
« الرَّحيمِ » اسم، مفرد، مذكّر، معرب ، معرفه به «ال» ، مشتق و صيغه مبالغه بر وزن فعيل ، از ريشه «رحم» و به معني بسيار مهربان است.
اعراب الفاظ ، نحو يا ترکيب « بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيمِ »
« بِسْمِ » جار و مجرور متعلّق به فعل محذوف « اَبْدَءُ » است. باء حرف جرّ و اِسْمِ مجرور است. علامت جرّ كسره ظاهر است.
به جار و مجرور شبه جمله نيز گفته مي شود. شبه جمله جمله اي است كه متعلَّق آن حذف شده است.
جمله در زبان عربي يا با اسم شروع مي شود يا با فعل. اگر جمله با اسم شروع شود به آن جمله اسميّه مي گويند و اگر با فعل شروع شود به آن جمله فعليّه مي گويند.
« بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيمِ » نيز يك جمله است. امّا چون با حرف جرّ « باء » شروع شده است بايد يك فعل يا شبه فعل را در تقدير بگيريم كه اين حرف جرّ و مجرورش به آن تعلّق گرفته است. اگر فعل در تقدير گرفته شود « بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيمِ » يك جمله فعليّه خواهد بود. مفسّرين غالباً فعل محذوف « اَبْدَءُ = شروع می کنم » را در تقدير گرفته اند.
« اَللّهِ » مضافٌ اِلَيْه و مجرور است. مضافٌ اِلَيْه هميشه مجرور است. علامت جرّ آن كسره ظاهر است.
« اَللّه » اسم جلاله خداوند موصوف واقع شده با دو اسم « الرَّحْمَنِ » و « الرَّحيمِ » توصيف شده است.
صفت در چهار مورد از موصوف تبعيّت مي كند: «مفرد و مثنّي و جمع بودن» ، «مذكّر و مؤنّث بودن» ، «معرفه و نكره بودن» و «اِعراب».
دو صفت « الرَّحْمَنِ » و « الرَّحيمِ » مانند « اَللّهِ » مفرد، مذكّر، معرفه و مجرور هستند. هر سه اين اسمها معرفه به ال هستند.
با توجّه به نکات صرف، نحو و معنی الفاظ جمله « بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيمِ » معنی فارسی آن مي شود: «به نام خداوند بسيار بخشنده و بسيار مهربان (شروع مي كنم)».