درس هفدهم: کلمات «رَبِّ» و «اَلعَالَمينَ» از نظر علم صرف و جدول اِعراب آيه «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ»

کلمه «رَبِّ» از سه حرف اصلی «ر» ، «ب» و «ب» تشکيل شده است. به کلماتی که مانند اين کلمه دارای دو حرف يکسان و شبيه به هم است «مضاعف» گويند.

معمولاً دو حرف يکسان يک کلمه در هم ادغام می شود. يعنی حرف اوّل ساکن و حرف دوّم متحرّک می شود. سپس يکی از حرفها نوشته شده بر روی آن تشديد قرار داده می شود.

«اَلْعَالَمينَ» اسم جمع مذکّر سالم است. مفرد آن «اَلْعَالَم» است. کلمه «عَالَم» در قرآن بكار نرفته و فقط «عالَمين» آمده، معنی آن گاهی «همه مخلوقات» است. مانند «اَلْعَالَمينَ» در آيه «اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ = تمام ستايشها از آنِ خداوند است که پروردگار همه مخلوقات است.» در برخی از آيات «اَلْعَالَمينَ» به معنی «همه انسانها» است. كلمه «عالمَين» هفتاد و سه بار در قرآن کريم آمده است.

«مفرد» کلمه ای است که به يک فرد دلالت کند. «جمع» کلمه ای است که بر بيش از دو فرد دلالت کند.

«جمع» بر دو نوع است:

1- «جمع سالم» که در آن مفرد تغيير نمی کند و تنها علامت جمع به آخر مفرد اضافه می شود. مانند «عالَمين» که مفرد آن «عالَم» در آن هست و علامت «ينَ» به آن اضافه شده است.

2- «جمع مکسّر = شکسته» که در آن مفرد تغيير می کند. مانند «عَوالِم» که جمع مکسّر عَالَم است.

«اسم مذکّر» اسمی است که بر انسان يا حيوان نر دلالت دارد. در اين صورت به آن مذکّر حقيقی گفته می شود. اگر اسمی بر چيزی غير از انسان و حيوان نر دلالت کند به آن اسم «مذکّر مجازی» می گويند.

«جمع مذکّر سالم» دارای دو علامت «وُنَ» و «يِنَ» است. يعنی اگر برای جمع بستن اسم مذکّر يکی از دو علامت «وُنَ» و «يِنَ» به آخر اسم مفرد اضافه شده باشد، آن اسم جمع مذکّر سالم است.

هرگاه يک اسم جمع مذکّر سالم باشد و در نقشی از جمله قرار بگيرد که حکم آن مجرور بودن است، آن اسم با «ينَ» جمع بسته می شود. مانند «اَلْعَالَمينَ» در آيه « الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ » اصطلاحاً گفته می شود: «اَلْعَالَمينَ» مضافٌ اِلَيْه، مجرور، علامت جرّ ياء.

با توجّه به آنچه گذشت جدول اِعراب آيه « الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ » به شرح ذيل است:

      اَلْحَمْدُ               لِلَّهِ                 رَبِّ         ٱلْعَالَمينَ