فعل ثلاثی مزيدٌ فيه (باب استفعال)
فعل ثلاثی مزيدٌ فيه دارای بابهای متعدّدی است که هشت باب مشهور دارد. يکی از بابهای مشهور ثلاثی مزيدٌ فيه باب استفعال است. هر فعل ثلاثي مجرّد كه به باب « اِسْتِفْعَال » برود، در ماضي و مضارع و مصدر بر وزنهاي:
ماضي | مضارع | مصدر |
اِسْتَفْعَلَ | يَسْتَفْعِلُ | اِسْتِفْعَال |
است. يعني يك همزه مکسور و يک سين ساکن و يک تاء مفتوح قبل از فاءالفعل فعل ماضي مجرّد آن اضافه مي شود. مانند: فعل «عَلِمَ يَعْلَمُ عِلْماً = دانش آموخت.» كه در باب اِسْتِفْعَال مي شود: «اِسْتَعْلَمَ = پرسيد، طلب دانستن کرد. يَسْتَعْلِمُ = می پرسد، طلب دانستن می کند. اِسْتِعْلام = پرسيدن، طلب دانستن کردن». بيشتر فعلها در باب استفعال معنای طلب را می رسانند. مانند: فعل «نَستَعينُ = طلب ياری می کنيم، ياری می خواهيم.»
«نَستَعينُ» صيغه چهاردهم فعل مضارع، باب استفعال از ريشه «عَوْن = ياری کردن» است. حرف دوّم از ريشه اين کلمه «واو» است. کلماتی که مانند « نَستَعينُ» در ريشه خود دارای يکی از حروف «واو» و «ياء» هستند، معتل ناميده می شوند.
اقسام کلمه از نظر حروف اصلی
كلمه از نظر حروف اصلي بر دو قسم است:
1- كلمه اي كه در حروف اصلي آن هيچ يك از حروف علّه(واو، ياء، الف منقلبه)، حروف تكراري و همزه نباشد. به اين كلمه سالم گفته مي شود. مانند: «حَمدَ» حروف اصلي كلمه اَلْحَمْدُ، «عبد» حروف اصلي كلمه نَعْبُدُ .
2- كلمه اي كه در حروف اصلي آن يكي از حروف علّه(واو، ياء، الف منقلبه)، حروف تكراري و همزه باشد. به اين كلمه ناسالم نيز گفته مي شود. اين كلمه بر حسب آنكه دليل سالم نبودنش كداميك از حروف علّه، حروف تكراري يا همزه باشد به كلمه «معتل»، «مضاعف» «مهموز» تقسيم مي شود.
«كلمه معتل» كلمه اي است كه يكي از حروف اصلي آن حرف علّه باشد. حروف علّه عبارتند از: «واو»، «ياء» و «الف منقلبه». اگر يك كلمه هيچ حرف علّه نداشته باشد صحيح نام دارد. الف منقلبه الفي است كه در اصل «واو» و «ياء» بوده و به الف تبديل شده است. حرف علّه گاهي براي سهولت در تلفّظ تغيير مي كند به اين تغيير «اِعلال» مي گويند. تغيير گاهي ساكن شدن حرف علّه، گاهي حذف حرف علّه و گاهي تبديل حرف علّه به حرفي ديگر است. مانند: كلمه «اِسْتَعَانَ = طلب ياری کرد». اِسْتَعَانَ فعل ماضي باب استفعال از ريشه «عون» است. «اِسْتَعَانَ» در اصل «اِسْتَعْوَنَ» بوده است. فتحه «واو» به حرف ساکن قبل از آن منتقل می شود. «واو مفتوح» که فتحه خود را به حرف ما قبل داده است تبديل به «الف» می شود. «الف در اِسْتَعَانَ» همان الف منقلبه است که در اصل واو بوده است. در نَسْتَعينُ نيز اِعلال به تبديل حرف علّه به حرف ديگر است. توضيح اينکه: نَسْتَعينُ در اصل «نَسْتَعْوِنُ» بوده است. کسره واو به حرف ساکن قبل از آن منتقل می شود. سپس واو ساکن ماقبل مکسور تبديل به ياء می شود. مبحث اعلال قواعد ويژهاي دارد از جمله آن دو قاعده ای است که در اِعلال «اِسْتَعانَ» و «نَسْتَعينُ» آمد. اين دو قاعده به صورت زير تعريف می شود:
1- واو و ياء مفتوح که فتحه خود را به حرف ماقبل خود داده است تبديل به الف می شود.
2- واو ساکن ماقبل مکسور تبديل به ياء می شود.
ديگر قواعد اِعلال هنگام بررسي مثال هر قاعده در قرآن کريم مطرح خواهد شد.
در كلمه معتل بر حسب آنكه حرف علّه به جاي كدام يك از حروف اصلي «فاءالفعل» يا «عين الفعل» يا «لام الفعل» باشد به معتل الفاء يا مثال، معتل العين يا اجوف و معتل اللام يا ناقص تقسيم مي شود. همچنين هر يك از اين اقسام بنا بر اينكه حرف علّه «واو» يا «ياء» باشد به دو قسم «واوي» و «يايي» تقسيم مي شوند. حرف علّه در فعل «نَسْتَعينُ» واو است که در عين الفعل ريشه آن «عون» قرار دارد، بنابراين «نَسْتَعينُ» معتل العين يا اجوف واوی است.
گاهي يك كلمه دو حرف علّه دارد. اگر دو حرف علّه در كنار يكديگر قرار گيرند به آن لفيف مقرون مي گويند. در صورت جدايي دو حرف علّه از يكديگر به آن لفيف مفروق مي گويند.
«كلمه مضاعف» كلمه اي است كه دو حرف اصلي آن مانند يكديگر باشد. هرگاه در كلمه مضاعف دو حرف همانند در كنار يكديگر قرار گيرند به طوري كه حرف اوّل ساكن باشد و حرف ديگر متحرّك، يكي از حروف همانند نوشته شده بالاي آن علامت تشديد -ّ گذاشته مي شود. حركت اين حرف مشدّد همان حركت حرف دوّم است. اين عمل «ادغام» نام دارد. تشديد در هر كلمه اي نشانه ادغام دو حرف همانند است. ولي دو حرف همانند و تشديد در يك كلمه همواره نشانه مضاعف بودن كلمه نيست، زيرا ممكن است يكي از حروف همانند زائد باشد.
«كلمه مهموز» كلمه اي است كه يكي از حروف اصلي آن همزه باشد. اگر فاءالفعل كلمه اي همزه باشد به آن «مهموزالفاء» مي گويند. اگر عين الفعل كلمهاي همزه باشد به آن «مهموزالعين» مي گويند. اگر لامالفعل كلمهاي همزه باشد به آن مهموزاللام ميگويند. ممكن است يك كلمه هم مهموز باشد و هم معتل. يا ممكن است يك كلمه هم مهموز باشد و هم مضاعف. يا ممكن است يك كلمه هم معتل باشد و هم مضاعف.