تعريف صرف و نحو
«صرف و نحو» نام دو علم است. موضوع اين دو علم كلمه است. با اين تفاوت كه علم صرف درباره چگونگي ساخته شدن كلمه، ريشه آن و چگونگي تغيير كلمه به كلمات ديگر با معاني متفاوت سخن مي گويد و به جايگاه كلمه در جمله نمي پردازد. درحاليكه علم نحو درباره جايگاه كلمه در جمله و چگونگي ساخته شدن جمله از كلمه هاي مختلف سخن مي گويد. علم نحو درباره «اِعراب يا حركت آخر كلمه با توجّه به جايگاه آن در جمله» نيز سخن ميگويد.
كلمات مُعرَب و مَبني
ساختمان برخي از كلمه ها به گونه اي است كه حركت آخر آنها تغيير نمي كند. اين كلمه ها «مبني» نام دارند و اِعراب جايگاهشان در جمله در صورت ظاهري آنها آشكار نمي شود. اِعرابِ كلمه هاي مبني در جمله محلّي است. ضمائر، اسماء اشاره، اسماء موصول، اسماء افعال، اسماء اصوات، اسماء مركّب، اسماء كنايه، بعضي از ظرفها مبني هستند. كلمه هايي كه اِعراب جايگاهشان در جمله در صورت ظاهري آنها آشكار مي شود «مُعْرَب» نام دارند. اِعراب يا حركت آخر كلمه يكي از موارد رفع، نصب، جرّ يا جزم است. آنچه موجب مي شود كلمه مرفوع، منصوب، مجرور يا مجزوم شود عامل ناميده مي شود. تمام حروف مبني هستند و هيچ عاملي حركت آخر آنها را به طور ظاهري يا محلّي تغيير نمي دهد. فعلهاي ماضي و امر(به صيغه) مبني هستند و فعل مضارع مُعْرَب است. فعلهاي مُعْرَب هرگز مجرور نمي شوند. هرگاه پيش از فعل مضارع عوامل نصب و جزم نباشد فعل مضارع مرفوع است. برخي از اسمها مبني و برخي از اسمها مُعْرَب هستند. اسمهاي مُعْرَب مجزوم نمي شوند. اِعراب كلمات در برخي از جايگاهها در جمله اصلي و در برخي از جايگاهها در جمله تَبَعي است. كلماتي كه در جاي فاعل، نايب فاعل، مبتدا، خبر و … قرار گيرند مرفوع هستند و اعرابشان (چه ظاهري، چه محلّي) اصلي است. كلماتي كه در جاي مفعول، حال، تمييز، مستثني و … قرار گيرند منصوب هستند و اعرابشان (چه ظاهري، چه محلّي) اصلي است. كلماتي كه بعد از حروف جرّ قرار گيرند يا براي اسم قبل از خود مضافٌ اليه باشند مجرور بوده اعرابشان (چه ظاهري، چه محلّي) اصلي است. كلماتي كه در جاي صفت، تأكيد، بَدَل، عطفِ نَسَق و عطف بيان قرار گيرند از اعراب كلمات قبل از خود تبعيّت مي كنند و اعرابشان (چه ظاهري، چه محلّي) تَبَعي است.
كلمات مجرّد و مزيدٌ فيه
ريشه كلمات عربي سه، چهار يا پنج حرف دارد. كلمه هاي سه حرفي ثُلاثي، كلمه هاي چهار حرفي رُباعي و كلمه هاي پنج حرفي خُماسي نام دارند. حرفها بدون ريشه و معني مستقل هستند، فعلها داراي ريشه هاي سه يا چهار حرفي با معاني مستقل هستند. اسمها داراي ريشه هاي سه، چهار يا پنج حرفي با معاني مستقل هستند. براي ساخته شدن كلمات (فعل يا اسم) جديد با معاني متفاوت بايد از دستورات علم صرف استفاده كرد. علم صرف عهده دار بيان چگونگي ساخته شدن كلمه هاي جديد از ريشه اصلي يا كلمه هاي ديگر است.
تشخيص فعل مجرّد از مزيدٌ فيه
اگر صيغه اوّل ماضي يك فعل تنها از سه حرف اصلي تشكيل شده باشد به آن فعل «ثُلاثي مجرّد» ميگويند. و اگر علاوه بر سه حرف اصلي يك يا چند حرف زائد در صيغه اوّل ماضي فعل وجود داشته باشد آن فعل را «ثُلاثي مزيدً فيه» مي نامند. فعلها در عربي بر حسب آنكه فاعلشان «مفرد، مثنّي يا جمع»، «مذكّر يا مؤنّث» و «غايب، مخاطب يا متكلّم» باشد داراي چهارده صيغه مختلف هستند. صيغه اوّل فعل ماضي «مفرد مذكّر غايب» است. براي استفاده از كتاب لغت و به دست آوردن معني كلمه بايد ريشه كلمه را پيدا كرد. براي رسيدن به ريشه كلمه مي توان از دستورات ساخته شدن كلمه هاي مشتق بهره برد. براي مثال «يَبْلُغُ» يك فعل مضارع است كه از چهار حرف «ي، ب، ل، غ» تشكيل شده است براي تشخيص ثلاثي، رباعي، مجرّد يا مزيد بودن آن بايد به ماضي آن نگاه كرد. براي شناختن ماضي فعل «يَبْلُغُ» حرف «يَ» كه علامت فعل مضارع است، را از اوّل آن برميداريم سه حرف «ب، ل، غ» باقي ميماند. سه حرف بدون حرف زائد علامت ثلاثي مجرّد بودن فعل است. براي اطمينان به كتاب لغت مراجعه ميشود. در كتاب لغت جلو كلمه با سه حرف «ب، ل، غ» نوشته شده است: «بَلَغَ -ُ بُلُوغاً » سپس توضيحات ديگر آمده است. كلمه اوّل «بَلَغَ» نشانه آن است كه اوّلاً فعل سه حرفي و مجرّد از حروف زائد است. ثانياً صيغه اوّل ماضي بر وزن فَعَلَ است. علامت «-ُ» نشانه آن است كه مضارع اين فعل بر وزن «يَفْعُلُ» است و كلمه «بُلُوغاً» هم مصدر اين فعل است. گاهي در كتاب لغت جلو حروف اصلي كلمه چند فعل ماضي و مضارع و مصدر و ديگر مشتقّات آمده است. بايد با توجّه به ديگر كلماتِ متنِ موردِ نظر معني كلمه از كتاب لغت استخراج شود.