جمله فعليّه
جمله «لايَبْلُغُ مِدْحَتَهُ الْقَائِلُونَ» يك جمله فعليّه است. جمله فعليّه با فعل شروع مي شود و مشتمل بر فعل، فاعل، مفعول و … مي باشد. فعلي كه در اوّل جمله بيايد مفرد است اگرچه فاعلش جمع باشد.
فعل مضارع
فعل مضارع فعلي است كه بر انجام كاري يا پديد آمدن حالتي در زمان « حال و آينده » دلالت مي كند. مانند: « يَذْكُرُ = بيان مي كند آن يكمرد » و «يَبْلُغُ = مي رسد آن يكمرد ». فعل مضارع داراي چهارده صيغه است. سه صيغه براي مذكّر غايب، سه صيغه براي مؤنّث غايب، سه صيغه براي مذكّر مخاطب، سه صيغه براي مؤنّث مخاطب، يك صيغه براي متكلّم وحده، يك صيغه براي متكلّم مع الغير. فعل مضارع از فعل ماضي ساخته مي شود. براي ساختن فعل مضارع يكي از حروف مضارع «ي، ت ، ا ، ن ،» بر سر فعل ماضي مي آيد و آخر فعل مضارع مرفوع مي شود. حرف مضارع در فعل هايي كه ماضي آنها چهار حرفي است، مضموم است. مانند: « اَدْرَكَ يُدْرِكُ ». حرف مضارع در فعل هايي كه ماضي آنها كمتر يا بيشتر از چهار حرف دارد، مفتوح است. مانند: «ذَكَرَ يَذْكُرُ». در فعلهاي مضارع از ثلاثي مجرّد فاءالفعل ساكن، عين الفعل سماعي و لام الفعل در صيغه هاي بدون نون مضموم است. ضمّه لام الفعل در اين صيغه ها علامت مرفوع بودن فعل مضارع است، جز فعلهايي كه لام الفعل آنها واو و ياء است، مرفوع بودن اين فعلها تقديري است. نون در ديگر صيغه ها علامت مرفوع بودن است، جز نون صيغه هاي ششم و دوازدهم كه ضمير جمع مؤنّث است. فعل مضارع مُعْرَب است و هرگاه خالي از عوامل نصب و جزم باشد، مرفوع است. فعل مضارع هنگام همراه بودن با «نون جمع مؤنّث» ، يا «نون تأكيد متّصل به فعل» مبني است.
فعل نفي
فعل نفي از فعل مضارع ساخته مي شود و به انجام نگرفتن كاري يا پديد نيامدن حالتي در زمان « حال و آينده » دلالت دارد. روش ساختن فعل نفي اين است كه بر سر فعل مضارع حرف نفي «لا» مي آيد بدون آن كه آخر فعل تغيير كند. مانند: « لايَبْلُغُ = نمي رسد » ، « لايُحْصِي = نمي شمارد » ، «لايُؤَدِّي = به جا نمي آورد » ، « لايُدْرِكُ = نمي رسد » ، « لايَنَالُ = دست نمي يابد ».
فعل ثلاثي مزيدٌ فيه
هرگاه صيغه اوّل ماضي فعلي علاوه بر سه حرف اصلي يك يا چند حرف زائد داشته باشد ثلاثي مزيدٌفيه ناميده مي شود. فعلهاي ثلاثي مزيدٌفيه داراي ده وزن و باب است. وزنهاي ثلاثي مزيدٌفيه قياسي هستند و با ماضي، مضارع و مصدرشان شناخته مي شوند. براي ناميدن هر يك از بابهاي مزيدٌفيه مصدر آن را به كار مي برند. هر باب مزيدٌفيه به معاني ويژه اي دلالت دارد.
فعل ثلاثي مزيدٌ فيه (باب اِفْعَال)
هر فعل ثلاثي مجرّد كه به باب « اِفْعَال » برود، در ماضي و مضارع و مصدر بر وزنهاي:
ماضي | مضارع | مصدر |
اَفْعَلَ | يُفْعِلُ | اِفْعَال |
است. يعني تنها يك همزه در اوّل ماضي فعل مجرّد آن اضافه مي شود. هر فعل ماضي كه اوّل آن همزه زائد باشد آن همزه در مضارع حذف مي شود. مانند: فعل «حَصَي –ِ حَصْياً = سنگريزه زد» كه در باب اِفعال مي شود: «اَحْصَي = شمرد، يُحْصِي = مي شمارد، اِحْصَاء = شمردن». گاهي ثلاثي مجرّد يك فعل كاربردي ندارد و باب اِفْعال آن معروف است. مانند:«اَدْرَكَ = رسيد، يُدْرِكُ = مي رسد، اِدْرَاك»
برخي از فعلهايي كه ثلاثي مجرّد آنها لازم است در باب اِفْعال متعدّي مي شوند. برخي ديگر از فعلها در باب اِفْعال به يافتن صفتي در مفعول دلالت دارند.
فعل ثلاثي مزيدٌ فيه (باب تفعيل)
هر فعل ثلاثي مجرّد كه به باب « تَفْعِيل » برود، در ماضي و مضارع و مصدر بر وزنهاي:
ماضي | مضارع | مصدر |
فَعَّلَ | يُفَعِّلُ | تَفْعِيل |
است. يعني عين الفعل ماضي فعل ثلاثي مجرّد آن مشدّد مي شود. مانند: فعل « اَدَي –ِ اَدْياً = رساند، برآورده كرد.» كه در باب تفعيل مي شود: « اَدَّي برآورده كرد، يُؤَدِّي = برآورده مي كند، تَأدِيَة = برآورده كردن » و مانند: فعل « وَتَدَ يَتِدُ وَتْداً = محكم و استوار شد» كه در باب تَفْعِيل مي شود:«وَتَّدَ = محكم و استوار كرد، يُوَتِّدُ = محكم و استوار مي كند، تَوْتِيد = محكم و استوار كردن».
برخي از فعلهايي كه ثلاثي مجرّد آنها لازم است در باب تَفْعِيل متعدّي مي شوند. برخي از فعلها در باب تَفْعِيل به نسبت دادن اصل فعل به كسي يا چيزي دلالت دارند.
فعل لازم و فعل متعدّي
فعل لازم فعلي است كه معناي آن با فاعل تمام شود و به مفعول نيازي نداشته باشد.
فعل متعدّي فعلي است كه معناي آن با فاعل تمام نشود و به مفعول نيازمند باشد. مانند: فعل متعدّي «لايَبْلُغُ» در جمله «لايَبْلُغُ مِدْحَتَهُ الْقَائِلُونَ» كه فاعل آن «الْقَائِلُونَ» و مفعول آن «مِدْحَةَ» است. و مانند: فعل متعدّي « لا يُدْرِكُ » در جمله « لا يُدْرِكُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ » كه فاعل آن «بُعْدُ» و مفعول آن ضمير هاء متّصل به فعل « لا يُدْرِكُهُ » است.
مرفوعات (فاعل)
«فاعل» اسم مرفوعي است كه بعد از فعل معلوم مي آيد و فعل به آن نسبت داده مي شود. فاعل در پاسخ به « چه كسي؟ » و « چه چيزي؟ » مي آيد. مانند: اسم «بُعْدُ» در جمله « لا يُدْرِكُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ » كه فعل « لا يُدْرِكُ » به آن نسبت داده شده است. و در پاسخ به سؤال «چه چيز به او نمي رسد؟ » آمده است. كلمه «بُعْدُ» اسم و مرفوع است علامت رفع آن ضمّه حرف آخر است.
علامت رفع در اسمهاي مرفوع
علامت رفع در اسمهاي مرفوع سه تاست:
ضمّه –ُ و تنوين رفع –ٌ در اسم مفرد، جمع مكسّر و جمع مؤنّث سالم. مانند: بُعْدُ و غَوْصُ
الف (ا) در مثنّي. واو(و) در جمع مذكّر سالم. مانند: «اَلْقَائِلُونَ» و اسماء ششگانه:«اَبُو، اَخُو …»