در آيه « بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيمِ » دو کلمه « الرَّحْمَنِ» و « الرَّحيمِ» کلمه « اَلله » را توصيف می کنند. به اين دو کلمه صفت و به کلمه «الله» موصوف گفته می شود.
اين دو کلمه ارتباطی با يکديگر ندارند و هر يک به تنهايی صفت الله هستند. صفت در جمله يک نقش اصلی نيست و مفهوم جمله با نبودن آن تغيير نمی کند. صفت تنها موصوف خود را توصيف می کند. نقش صفت يک نقش تَبَعی است و از اين جهت به آن تابع = پيرو گفته می شود. صفت در چهار چيز از موصوف تبعيّت می کند. در «اِعراب» ، در «معرفه و نکره بودن» ، در « مفرد و مثنّی و جمع بودن» و در «مذکّر و مؤنّث بودن»
« الرَّحْمَنِ» و « الرَّحيمِ» مجرور هستند چون « اَللهِ » مجرور است. «اَللهِ» به دليل مضافٌ اِلَيْه بودن مجرور است، ولی صفتهای آن به دليل تَبَعيّت از اِعراب «الله» مجرور شده اند. گفته می شود:
« اَللهِ – مضافٌ اِلَيْه ، مجرور، نشانه جرّ کسره ظاهر در حرف آخر آن. «اَلرَّحْمَنِ – صفت اَلله تابع، مجرور، نشانه جرّ کسره ظاهر در حرف آخر آن» «اَلرَّحيمِ – صفت اَلله تابع، مجرور، نشانه جرّ کسره ظاهر در حرف آخر آن »
صفت می تواند يک اسم باشد يا يک جمله يا شبه جمله. در درسهای بعد در اين باره بيشتر توضيح داده می شود. اگر صفت يک اسم باشد بايد غالباً يک اسم مشتق باشد. اسم مشتق اسمی است که ريشه فعل دارد. مانند الرَّحْمَنِ و الرَّحيمِ که ريشه هر دو آنها «رَحِمَ = بخشيد، مهربانی کرد» است. مشتق بودن يک اصطلاح در علم صرف است. درس آينده درباره علم صرف و اصطلاح مشتق است.
با توضيحات بالا بررسی ترکيب های جمله « بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيمِ » تمام می شود. اگر به ما بگويند: جمله « بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيمِ » را ترکيب کنيد. در پاسخ می توانيم آموخته های خود را در جدول زير بياوريم
جدول اعراب الفاظ « بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيمِ »
بِـــــسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيمِ
باء مکسور حرف جرّ | اِسْمِ مجرور به حرف جرّ باء | اللهِ مضافٌ اِلَيْه مجرور، اِسْمِ مضاف | اَلرَّحْمَنِ صفت اللهِ تابع ، مجرور | اَلرَّحيمِ صفت اللهِ تابع ، مجرور |
نشانه جرّ کسره ظاهر در حرف آخر اِسْمِ جار و مجرور متعلّق به فعل محذوف به معنی « شروع می کنم » | نشانه جرّ کسره ظاهر در حرف آخر اَللهِ | نشانه جرّ کسره ظاهر در حرف آخر الرَّحْمَنِ | نشانه جرّ کسره ظاهر در حرف آخر الرَّحيمِ | |