رابطه قرآن و فقه
بسمه تعالي
قال رَسولُ اللهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : ... فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَيْكُمُ الْفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ
فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرْآنِ (كافي، ج2 ، كتاب فضل القرآن، ص : 596) پيامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فرمود:
هرگاه فتنه ها مانند شب تاريک بر شما روی آورد، بر شماست که به قرآن روی
آوريد.
واحد قرآن و فقه گروه پژوهشی قرآن و حديث مکتب الزّهراء سلام الله عليها بر آن است تا شبهات و سؤالات مستحدثه را مورد بررسي و پژوهش قرار دهد و در راستاي تحقّق اين امر از گنجينه عظيم فقهي بهره وافري برد.
اعضای واحد پژوهشی قرآن و فقه عبارتند از:
زهرا فتّاح زاده دکترای فقه و حقوق اسلامی
عذرا طبری نياک کارشناسی ارشد فقه و حقوق اسلامی
ليلی پارسا کارشناسی ارشد فقه و حقوق اسلامی
سيّده زينب سبزواری کارشناسی الهيات
رابطه فقه و قرآن
امام صادق (ع) فرمود: هيچ امري نيست که دو نفر در آن اختلاف داشته باشند مگر آنکه براي آن اصلي در کتاب خدا هست اما عقول رجال به آن نمي رسد. (کمالی دزفولی،سيد علی،شناخت قرآن ،ص 210)
ضرورت يادگيری فقه
در سوره توبه آيه 122 درباره ضرورت تفقّه می فرمايد: « وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ مؤمنان همگی نتوانند سفر كنند، چرا از هر گروه از ايشان دستهای سفر نكنند تا در كار دين، دانش اندوزند، و چون بازگشتند قوم خويش را بيم دهند، شايد آنان بترسند.»
مفهوم فقه دراصطلاح فقها
فقها در تعريف فقه گفته اند: « هُوَ الْعِلْمُ بِالاَحْکامِ الشَّرعِيَةِ الْفَرْعِيَةِ عَنْ اَدِلَّتِهَا التَّفْصِيلِيَّة فقه همان علم به احکام شرعی فرعی است با استناد به دلايل تفصيلی آنها» (مطهری،مرتضی،علوم اسلامی،اصول فقه،ص 8)
منظور از دلايل تفصيلی همان منابع فقه است که عبارتند از: قرآن، سنت ،عقل واجماع. برای استنباط واستخراج احکام شرعي ازاين چهار منبع استفاده مي شود
تاريخچه فقه
دانشمندان هم عصر معصومين عليهم السّلام با هدايت ايشان و با بهره وری از قرآن کريم بيش از شش هزار و ششصد کتاب نوشتند که از ميان آنها چهار صد کتاب داراي شهرت و امتياز بوده است . اين چهارصد کتاب به نام اصول اَرْبَعُمِأة شهرت يافتند و مبنای تمام کتب حديثی فقهی و غير فقهی شدند.
سختگيری عبّاسيان بر علماي شيعه موجب مهاجرت بسياري از آنان به دو شهر قم و ري شد. زيرا اين دو شهر تحت حکومت آل بويه بود که دوستدار تشيّع بودند. دراين دوران متن احاديث نوشته مي شد و کمتر اظهار نظرو نقد وتحليل صورت مي گرفت.
درقرن پنجم « شيخ مفيد » اصول و قواعدي را برای علم فقه بنا نهاد. اين اصول که اصول فقه ناميده می شود موجب پديد آمدن يک روش واحد در فهم و استنباط احکام شد. بعد از او، « شيخ طوسي » با پيروی از روش علمي و عملي اهل بيت عليهم السّلام و دنبال کردن روش شيخ مفيد، براي دستيابی به حکم شرعی از آيات قرآن کريم بهره برد و آيات الهی را به عنوان دليلی خدشه ناپذير و متن مورد اعتماد همگان در مباحث علمي مطرح کرد. بدنبال اين شجاعت علمي گرايش ِصرف به احاديث کمرنگ و استناد به آيات قرآن در احکام نمايان تر شد. اين روال تا قرن يازدهم ادامه يافت. از آن به بعد دوباره گرايش اخباري در مراکز علمي نفوذ پيدا کرد و در ايران نيز هواداراني داشت. درگيريهاي بين دو گروه دانشمندان اخباري واصولي تا چندين دهه ادامه يافت. در اواخر قرن 12 « وحيد بهبهاني » با نبوغ در استدلال و تفکّر عقلاني توانست مکتب اصولي را غالب کند. در قرن 13 « شيخ انصاري » روش استدلالي دقيق را در فقه و اصول بنا نهاد و موجب پايه گذاري طرحي شدکه تا امروز درحوزه هاي شيعي محور درس وبحث وتحقيق مي باشد. (شناخت قرآن،ص 129،136)
امروزه، توجّه به قرآن کريم و بهره وری از آن برای شناختن افراد و جوامع، درک نيازهای فقهی آنان، تهيّه مجموعه استفتائات جديد، دريافت پاسخ و فتوای دانشمندان و از همه مهمتر چگونگی جاری ساختن احکام قرآن در جامعه ضروری تر می نمايد.
روشنگر بودن قرآن کريم
خداوند سبحان درآيه 174 سوره نساء می فرمايد: « يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً هان ای مردم آگاه باشيد كه از ناحيه پروردگارتان برايتان برهانى آمد و ما نوری آشكار به شما نازل كرديم. »
و در آيه 89 سوره نحل می فرمايد: « ... وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى لِلْمُسْلِمِينَ ... اين كتابى كه بر تو نازل كردهايم توضيح همه چيز و هدايت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است. »
قرآن را نيز بايد به خود قرآن شناخت، چه اينکه نور را بايد با خود نور ديد و بيّن به ذات را بايد با خود آن بيّن شناخت و چيزهاي ديگر را بوسيله آن مبيّن نمود. (مقدّمه الميزان، ص 16)
جايگاه قرآن در سخن معصومين عليهم السّلام
پيامبر صلّی الله عليه و آله فرمود: « براي قرآن ظاهري و باطني است. ظاهر آن دلربا و باطن آن ژرف است. ريشه هايي دارد و آن ريشه ها ريشه هاي ديگر، عجايبش به شماره نمي آيد و غرائبش کهنه نمي شود. (شناخت قرآن، ص 255)
اميرالمؤمنين علي عليه السّلام در خطبه 198 مي فرمايد: « قرآن نوري است که خاموشي ندارد، چراغي است که درخشندگي آن زوال نپذيرد، دريايي است که ژرفاي آن درک نشود، راهي است که رونده آن گمراه نگردد، شعله اي است که نور آن تاريک نشود، جدا کننده حق و باطلي است که درخشش برهانش خاموش نگردد، بنايي است که ستون هاي آن خراب نشود، شفا دهنده ايست که بيماريهاي وحشت انگيز را بزدايد، قدرتي است که ياورانش شکست ندارند و حقي است که ياري کنندشان مغلوب نشوند. قرآن معدن ايمان و اصل آن است. چشمه هاي دانش و درياهاي علوم است، سرچشمه عدالت و نهر جاري عدل است، پايه هاي اسلام و ستون هاي محکم آن است، نهرهاي جاري زلال حقيقت و سرزمين هاي آن است، دريايي است که تشنگان آن آبش را تمام نتوانند کشيد و چشمه ايست که آبش کمي ندارد، محل برداشت آبي است که هر چه از آن برگيرند کاهش نمي يابد، منزلي است که مسافران راه آن را فراموش نخواهند کرد و نشانه هايي است که روندگان از آن غفلت نمي کنند، کوهسار زيبايي است که از آن نمي گذرند.
خدا قرآن را فرو نشاننده عطش علمي دانشمندان و باران بهاري براي قلب فقيهان و راه گسترده و وسيع براي صالحان قرار داده است و قرآن دارويي است که با آن بيماري وجود ندارد، نوري است که با آن تاريکي يافت نمي شود، ريسماني است که رشته هاي آن محکم، پناهگاهي است که قلّه آن بلند و توان و قدرتي است براي آنکه قرآن را برگزيند. محل امني است براي هر کس که وارد آن شود راهنمايي است تا از او پيروي کند وسيله انجام وظيفه است براي آن که قرآن را راه و رسم خود قرار مي دهد.
برهاني است برآن کس که با آن سخن بگويد، عامل پيروزي است براي آن کس که با آن استدلال کند، نجات دهنده است براي آن کس که حافظ آن باشد و به آن عمل کند، و راهبر آن که آن را به کار گيرد، و نشانه هدايت است براي آن کس که در او بنگرد، سپر نگهدارنده است براي آن کس که با آن خود را بپوشاند، ودانش کسي است که آن را به خاطر بسپارد وحديث کسي است که از آن روايت کند وفرمان کسي است که با آن قضاوت کند.
امام سجاد(ع) در دعاي چهل ودوم مي فرمايد:
روشنايي است که برافروختي تا ما به فروغ آن ازتاريکي هاي ضلالت وجهل بيرون آييم، درمان درد آن کس کردي که از روي انديشه به آن گوش دهد وبا تصد يق آن را بشنود، ترازوي دقيق ودرستي است که زبانه ی آن به چپ و راست نمي گرايد...
امام صادق (ع)فرمود: بدرستي که خداوند نازل کرد بر شما کتاب راستگوي بخشنده ی خود را که درآن خبر شما وخبر ما قبل شما وخبر مابعد شما و خبر آسمان و زمين هست اگر کسي بيابد و از آنها خبر دهد تعجب مي کنيد. (شناخت قرآن، ص: 254)
اين بهره وری مختصر از کلام معصومين عليهم السّلام در شناخت قرآن کريم کافی است تا آگاه از اين توصيفات را برای چنگ زدن به کتاب خدا و هدايت خواهی از آن برانگيزاند. همين امر موجب ارتباط ديرباز و تنگاتنگ فقه با قرآن کريم بوده است. توسعه فقه در تمام زمينه های مورد نياز جامعه اسلامی نيز در گرو استحکام بيشتر اين رابطه است.