درس پنجم: جدول صرف، معنی و نحو الفاظ و ترکيبهای آيه 5 سوره حمد
اِيَّاكَ نَعْبُدُ و اِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴿5﴾
|
کلمه |
صرف |
معنی |
نحو |
|
اِيّاکَ |
اسم، ضمير منفصل نصبی، صيغه مفرد مذکّر مخاطب، مبنی بر فتح، معرفه |
تو را
|
مفعولٌ به، محلّاً منصوب مقدّم بر فعل، برای ايجاد حصر، تنها تو را |
|
نَعْبُدُ |
فعل، مضارع، ثلاثی مجرّد از ريشه عبد، متکلّم مع الغير، معرب، مرفوع، علامت رفع ضمّه ظاهر، |
می پرستيم |
فعل، ضمير مستتر نَحْنُ فاعل، محلّاً مرفوع |
|
وَ |
حرف عطف، مبنی بر فتح |
و |
|
|
اِيّاکَ |
اسم، ضمير منفصل نصبی، صيغه مفرد مذکّر مخاطب، مبنی بر فتح، معرفه |
تو را
|
مفعولٌ به، محلّاً منصوب مقدّم بر فعل، برای ايجاد حصر، تنها تو را |
|
نَسْتَعينُ |
فعل، مضارع، ثلاثی مزيدٌ فيه، باب استفعال از ريشه عون، متکلّم مع الغير، معرب، مرفوع، علامت رفع ضمّه ظاهر، |
ياری می جوييم |
فعل، ضمير مستتر نَحْنُ فاعل، محلّاً مرفوع |
در اين جدول چند نکته مهمّ صرفی وجود دارد که عبارتند از: «ضمير»، «فعل مضارع از ثلاثی مجرّد»، «فعل مضارع از ثلاثی مزيد» و «انواع کلمه از نظر حروف اصلی». نکته مهمّ نحوی در اين جدول «حرف عطف واو» است. واژه حصر در جدول يک اصطلاح بلاغی است. توضيح اين نکات به ترتيب در ادامه می آيد.
اسمهای آيه 5 سوره حمد: ضمير اِيّاکَ
در آيه 5 تنها يک اسم «ايّاکَ» آمده است که دو بار تکرار شده است. «اِيّاکَ» يک «ضمير» است. «ضمير» اسمي مبني و معرفه است كه جانشين اسم ظاهر ميشود و معني و اعراب آن را ميگيرد. استفاده از ضمير موجب جلوگيري از تكرار اسم ظاهر ميشود. ضمائر با توجّه به ارتباطشان با كلمه قبل از خود و جايگاهشان در جمله به «منفصل يا متّصل» و «رفعي، نصبي و جرّي» تقسيم ميشوند. ضمير منفصل ضميری است که به تنهايی در جمله به کار می رود و دو قسم است. ضمير منفصل رفعی که چهارده صيغه دارد. ضمير منفصل نصبی که هميشه در جمله مفعولٌ به واقع می شود و محلّاً منصوب است. «اِيّاکَ» ضمير منفصل نصبی است که در آيه 5 سوره حمد يکبار مفعولٌ به «نَعْبُدُ» و يکبار مفعولٌ به «نَسْتَعينُ» شده است.
«ضمائر متّصل» ضمائري هستند كه هرگز تنها به كار نميروند و به كلمه قبل از خود متّصلند. اگر ضمير به گونهاي به فعل قبل از خود متّصل شود كه با آن يك كلمه با يك معني مستقل بسازد ضمير متّصل رفعي است. «ضمائر متّصل رفعي» موجب تغيير صيغههاي چهاردهگانه فعلها ميشوند و به دو دسته مستتر و بارز تقسيم ميشوند. مانند: ضمير مستتر «نَحْنُ» (متکلّم مَعَ الغير) در «نَعْبُدُ كه محلّاً مرفوع و فاعل آن است = ما می پرستيم.» و ضمير بارز «تَ» (مفرد مذكّر مخاطب) در «اَنْعَمْتَ كه محلّاً مرفوع و فاعل آن است = تو نعمت دادی.»
اگر ضمير به فعل متّصل شود به گونهاي كه استقلال و معني هر يك محفوظ بماند، به آن «ضمير متّصل نصبي» ميگويند. «ضمائر متّصل نصبي» مفعول فعلي هستند كه به آن متّصل شدهاند و محلّاً منصوبند.
اگر ضمير به اسم و حرف متّصل شود به آن «ضمير متّصل جرّي» ميگويند. اگر به اسم متّصل شود مضافٌاليه و محلّاً مجرور است. اگر ضمير به حروف جرّ متّصل شود مجرور به حرف جرّ می شود. در اين صورت نيز محلّاَ مجرور است.
ضمائر متّصل نصبي و جرّي چهارده صيغه دارند. سه صيغه مذكّر غايب (مفرد «هُ»، مثنّي «هُما» و جمع «هُمْ»)، سه صيغه مؤنّث غايب (مفرد «ها»، مثنّي «هُما» و جمع «هُنَّ»)، سه صيغه مذكّر مخاطب (مفرد «كَ»، مثنّي «كُمَا» و جمع «كُمْ»)، سه صيغه مؤنّث مخاطب (مفرد «كِ»، مثنّي «كُمَا» و جمع «كُنَّ»)، دو صيغه متكلّم وحده «ي» و متكلّم معالغير «نَا».
در ادامه جدول ضمائر منفصل رفعی و نصبی و متّصل رفعی، نصبی و جرّی با ذکر مثال برای درک ضمائر رفعی مستتر و بارز در فعل ماضی و مضارع می آيد.
جدول ضمائر منفصل و متّصل رفعی، نصبی و جرّی
شش صيغه غايب
|
صيغه |
ضمائر منفصل |
ضمائر متّصـــــــــــــــــــــل |
|||||
|
صيغه |
ضمير منفصل رفعی |
ضمير منفصل نصبی |
فعل ماضی |
ضمير متّصل رفعی |
فعل مضارع |
ضمير متّصل رفعی |
ضمير متّصل نصبی و جرّی |
|
1 - مفرد مذکّر غائب |
هُوَ : او يکمرد |
ايّاهُ: او را |
عَبَدَ: پرستيدآن يکمرد |
- هُوَ مستتر |
يَعْبُدُ: می پرستد آن يکمرد |
- هُوَ مستتر |
هُ : او يکمرد يا او را |
|
2 - مثنّی مذکّر غائب |
هُما: آندو مرد |
اِيّاهُمَا آندو مرد را |
عَبَدا: پرستيدند آندو مرد |
ا بارز |
يَعْبُدانِ: می پرستند آندو مرد |
ا بارز |
هُمَا آندو مرد يا آندو را |
|
3 - جمع مذکّر غائب |
هُم :آنان مردان |
اِيَّاهُمْ آن مردان را |
عَبَدوا: پرستيدند آن مردان |
و بارز |
يَعْبُدُونَ: می پرستند آن مردان |
و بارز |
هُمْ آن مردان يا آنان را |
|
4 - مفرد مؤنّث غائب |
هِیَ: او يک زن |
اِيَّاهَا: آن زن را |
عَبَدَتْ: پرستيد آن يکزن |
- هِیَ مستتر |
تَعْبُدُ: می پرستد آن يکزن |
- هِیَ مستتر |
هَا: او يکزن يا او را |
|
5 - مثنّی مؤنّث غائب |
هُما: آندو زن
|
اِيَّاهُما آندو زن را |
عَبَدَتٰا: پرستيدند آندو زن |
ا بارز |
تَعْبُدانِ: می پرستند آندو زن |
ا بارز |
هُمَا: آندو زن يا آندو را |
|
6 - جمع مؤنّث غائب |
هُنَّ: آن زنان |
ايّاهُنَّ آن زنان را |
عَبَدْنَ: پرستيدند آن زنان |
نَ بارز |
يَعْبُدْنَ: می پرستند آن زنان |
نَ بارز |
هُنَّ: آن زنان يا آنان را |
شش صيغه مخاطب
|
7 - مفرد مذکّر مخاطب |
اَنْتَ: تو يکمرد |
اِيّاکَ تو يکمرد را |
عَبَدْتَ پرستيدی تو يکمرد |
تَ بارز |
تَعْبُدُ: می پرستی تو يکمرد |
- اَنْتَ مستتر |
کَ: تو يکمرد يا تو را |
|
8 - مثنّی مذکّر مخاطب |
اَنْتُما: شما دو مرد |
اِيّاکُما شما دو مرد را |
عَبَدْتُما پرستيديد شما دو مرد |
تُما بارز |
تَعْبُدٰانِ می پرستيد شما دو مرد |
ٰا بارز |
کُما: شما دو مرد يا شما دو مرد را |
|
9 - جمع مذکّر مخاطب
|
اَنْتُم: شما مردان |
اِيّاکُمْ شما مردان را |
عَبَدْتُم پرستيديد شما مردان |
تُمْ بارز |
تَعْبُدونَ می پرستيد شما مردان |
و بارز |
کُمْ شما مردان يا شما مردان را |
|
10 - مفرد مؤنّث مخاطب |
اَنْتِ تو يکزن |
اِيّاکِ تو يکزن را |
عَبَدْتِ پرستيدی تو يکزن |
تِ بارز |
تَعْبُدينَ می پرستي تو يکزن |
ی بارز |
کِ تو يکزن يا تو يکزن را |
|
11 - مثنّی مؤنّث مخاطب |
اَنْتُما: شما دو زن |
اِيّاکُما شما دو زن را |
عَبَدْتُما پرستيديد شما دو زن |
تُما بارز |
تَعْبُدٰانِ می پرستيد شما دو زن |
ٰا بارز |
کُما: شما دو زن يا شما دو زن را |
|
12 - جمع مؤنّث مخاطب |
اَنْتُنَّ: شما زنان |
اِيّاکُنَّ شما زنان را |
عَبَدْتُنَّ پرستيديد شما زنان |
تُنَّ بارز |
تَعْبُدْنَ می پرستيد شما زنان |
نَ بارز |
کُنَّ شما زنان يا شما زنان را |
دو صيغه متکلّم
|
13 - متکلّم وحده
|
اَنَا من
|
اِيَّایَ: من را |
عَبَدْتُ پرستيدم من |
تُ بارز |
اَعْبُدُ می پرستم من |
- اَنَا مستتر |
ی من يا من را |
|
14 - متکلّم مع الغير |
نَحْنُ: ما |
اِيّانَا: ما را |
عَبَدْنا پرستيديم ما |
نا بارز |
نَعْبُدُ می پرستيم ما |
- نَحْنُ مستتر |
نَا ما يا ما را |