درس يازدهم: ادامه مفاهيم آيه 7 سوره حمد

اسم «اَلّذينَ» در آيه 7 سوره حمد، «اسم موصول»

« اَلَّذينَ » اسم موصول است. «موصول اسمي» يا «اسم موصول» لفظي است مبني كه جانشين مقصودي مي­ شود و معني آن تمام نمي­ گردد مگر به وسيله جمله­ اي كه پس از آن مي­ آيد و «صله» ناميده مي­ شود. «صله» محلّي از اعراب ندارد، لازم است جمله «صله» ضمير غائب ظاهر يا مستتري داشته باشد كه با موصول در اِفراد و تذكير و فروع آن مطابقت كند، اين ضمير، « عائد » ناميده مي­ شود. مانند:

«صِرٰاطَ ٱلَّذِينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» در اين جمله « اَلَّذينَ = کسانی که »، صفت صِراطَ واقع شده است، معنی جمله بزرگ با « اَلَّذينَ » تمام نمی شود و شنونده بعد از شنيدن اين کلمه«صِراطَ الَّذينَ = راه کسانی که ...» منتظر بقيّه جمله تا تمام شدن معنی آن است. جمله « اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ = به آنان نعمت دادی» معنی «اَلّذينَ» را تمام می کند و صله ناميده می شود. ضمير عائد در جمله « اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ » ضمير متّصل جرّی «هُمْ» است که به اَلَّذينَ برمی گردد و مانند آن جمع مذکّر است.

اقسام موصول اسمی

«موصول اسمي» دو قسم است: «موصول خاص» و «موصول مشترك». موصول خاص موصولي است كه مذكّر و مؤنّث و مثنّي و جمع مي­ شود ولي موصول مشترك همواره بر يك لفظ باقي مي­ ماند. اسمهاي موصول مشترك عبارتند از: «مَن»، «مَا» ، « ذَا »، « ذَا پس از مَن و ماي استفهام »، « اَيّ كه معرب است و به ندرت مبني مي­ شود» و «ال به شرط آن كه بر سر اسم فاعل و اسم مفعول يا اوزان مبالغه درآيد».

موصول اسمي خاص (الّذي)

« الّذي » موصول اسمي خاص مفرد مذكّر است و براي توصيف معرفه­ ها به وسيله جمله وضع شده است. به معني: آن مرد كه، آنكه، كه، آنچه. موصول اسمی خاص شش صيغه به شرح ذيل دارد:

فعل «اَنْعَمْتَ» در آيه 7 سوره حمد «فعل ثلاثی مزيدٌ فيه باب اِفْعال»

فعل «اَنْعَمْتَ» در آيه 7 سوره حمد يک فعل ماضی، ثلاثی مزيد از باب اِفعال است. هر فعل ثلاثی مجرّد که به باب اِفعال برود، در ماضي، مضارع و مصدر بر وزنهاي:

است. يعني تنها يك همزه در اوّل ماضي فعل مجرّد آن اضافه مي­ شود، فاءالفعل آن ساکن و عين الفعل و لام الفعل آن مفتوح می گردد. مانند: فعل ثلاثی مجرّد «نَعَمَ –َ و –ُ نَعْمَةً و نَعِمَ –َ نَعْمَةً = به نعمت رسيد، آسايش يافت.» كه در باب اِفعال مي­ شود: «اَنْعَمَ = به او نعمت داد، يُنْعِمُ = به او نعمت می دهد، اِنْعام = نعمت دادن».

برخي از فعل­هايي كه ثلاثي مجرّد آن­ها لازم است در باب اِفْعال متعدّي مي­ شوند.

لازم به يادآوری است که هرگاه يک فعل به يکی از بابهای مزيدٌفيه برود، ابتدا صيغه اوّل ماضی آن به ترتيبِ دستورالعمل ساخته می شود، سپس برای ساخته شدن ديگر صيغه ها ضماير متّصل رفعی به آخر صيغه اوّل ماضی اضافه می شود. مانند: اَنْعَمْتَ = اَنْعَمَ + تَ (ضمير متّصل رفعی مفرد مذکّر مخاطب) = نعمت دادی تو.

در هنگام ساختن صيغه های هفتم تا آخر فعل ماضی قبل از افزودن ضماير متّصل رفعی لام الفعل ساکن می شود.

ضمير متّصل جرّی يا نصبی «هُمْ» جمع مذکّر غايب

« هُمْ » ضمير متّصل نصبي يا جرّي براي جمع مذكّر غايب به معني «آنان را» يا، «آنان» است. «هُمْ» مبني بر سکون است. حرف هاء در اوّل صيغه­ هاي غايب (هُ ، هُمَا، هُمْ، هُنَّ ) همواره مضموم است مگر آنكه قبل از آن حرف مكسور يا ياء ساكن بيايد. در اين دو صورت حرف هاء براي تناسب با حرف قبل از خود مكسور تلفّظ مي­ شود. مانند: «بِهِ ، بِهِمَا، بِهِمْ، بِهِنَّ، عَلَيْهِ، عَلَيْهِمَا، عَلَيْهِمْ، عَلَيْهِنَّ». اعراب « هُمْ » همواره در تمام جايگاههايش در جمله محلّي است، هرگاه «هُمْ» بعد از حرف جرّ بيايد، «هُمْ» محلّاً مجرور است. مانند: «عَلَيْهِمْ که در آن عَلَی حرف جرّ مبنی بر سکون، هِمْ مبنی بر سکون محلّاً مجرور به حرف جرّ علی، جار و مجرور متعلّق به فعل اَنْعَمْتَ.»

«اَلْمَغْضُوب»، «اسم مفعول از ثلاثی مجرّد»

«اَلْمَغْضُوب» در آيه 7 سوره حمد «اسم مفعول از ثلاثی مجرّد» است. «اسم مفعول» اسمي است مشتق كه، بر كسي يا چيزي كه فعل بر او واقع شده، دلالت مي­ كند. اسم مفعول از ثلاثي مجرّد بر وزن «مفعول» ساخته مي­ شود. اسم مفعول داراي شش صيغه است.

«لا زائد»

کلمه «لا» حرف نفی است که موارد استفاده متعدّدی دارد. گاهي «لا» در جمله منفی و بعد از حرف عطف «واو» می آيد، به طوری که اگر حذف شود معنی جمله تغيير نمی کند. اين «لا» «لا زائد» ناميده می شود و تنها براي تقويت و تأكيد كلام می آيد. مانند «لا» در «غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ و لا الضّالّينَ»