درس ششم: فعلهای آيه 5 سوره حمد «نَعْبُدُ» و «نَسْتَعينُ»

فعل کلمه ای است که معنی مستقلّی از خود دارد و به زمان خاصّی دلالت می کند.

فعل ماضی فعلی است که به زمان گذشته دلالت دارد. مانند: «عَبَدَ = پرستيد» فعل مضارع فعلی است که به زمان حال و آينده دلالت دارد. مانند: «يَعْبُدُ = می پرستد» فعل ماضی از مصدر يا ريشه فعل گرفته می شود. فعل مضارع از فعل ماضی ساخته می شود.

كلمات مجرّد و مزيدٌ فيه

ريشه كلمات عربي سه، چهار يا پنج حرف دارد. كلمه­ هاي سه حرفي ثُلاثي، كلمه­ هاي چهار حرفي رُباعي و كلمه­ هاي پنج حرفي خُماسي نام دارند. حرفها بدون ريشه و بدون معني مستقل هستند، فعلها داراي ريشه­ هاي سه يا چهار حرفي و دارای معاني مستقل هستند. اسمها داراي سه، چهار يا پنج حرف و دارای معاني مستقل هستند. براي ساخته شدن كلمات (فعل يا اسم) جديد با معاني متفاوت بايد از دستورات علم صرف استفاده كرد. علم صرف عهده­ دار بيان چگونگي ساخته شدن كلمه­ هاي جديد از ريشه اصلي يا كلمه­ هاي ديگر است.

تشخيص فعل مجرّد از مزيدٌ فيه

اگر صيغه اوّل ماضي يك فعل تنها از سه حرف اصلي تشكيل شده باشد به آن فعل «ثُلاثي مجرّد» مي­ گويند. مانند: «نَعْبُدُ» که صيغه اوّل ماضی آن «عَبَدَ» است و جز حروف اصلی «ع، ب، د» حرف زايدی ندارد. اگر علاوه بر سه حرف اصلي يك يا چند حرف زائد در صيغه اوّل ماضي فعل وجود داشته باشد آن فعل را «ثُلاثي مزيدٌ فيه» مي­ نامند. مانند: «نَسْتَعينُ» که صيغه اوّل ماضی آن «اِسْتَعَانَ» است و علاوه بر حروف اصلی «ع، و، ن» چند حرف زايد دارد.

فعلها در عربي بر حسب آنكه فاعلشان «مفرد، مثنّي يا جمع»، «مذكّر يا مؤنّث» و «غايب، مخاطب يا متكلّم» باشد داراي چهارده صيغه مختلف هستند. صيغه اوّل فعل ماضي «مفرد مذكّر غايب» است. براي استفاده از كتاب لغت و به دست آوردن معني كلمه بايد ريشه كلمه را پيدا كرد. براي رسيدن به ريشه كلمه مي­ توان از دستورات ساخته شدن كلمه­ هاي مشتق بهره برد. براي مثال «نَعْبُدُ» يك فعل مضارع است كه از چهار حرف «ن، ع، ب، د» تشكيل شده است براي تشخيص ثلاثي، رباعي، مجرّد يا مزيد بودن آن بايد به ماضي آن نگاه كرد. براي شناختن ماضي فعل «نَعْبُدُ» حرف «نَ» كه علامت فعل مضارع است، را از اوّل آن برمي­داريم سه حرف «ع، ب، د» باقي مي­ ماند. سه حرف بدون حرف زائد علامت ثلاثي مجرّد بودن فعل است. براي اطمينان به كتاب لغت مراجعه مي­ شود. در كتاب لغت جلو كلمه با سه حرف «ع، ب، د» نوشته شده است: «عَبَدَ -ُ عِبَادَةً » سپس توضيحات ديگر آمده است. كلمه اوّل «عَبَدَ» نشانه آن است كه اوّلاً فعل سه حرفي و مجرّد از حروف زائد است. ثانياً صيغه اوّل ماضي بر وزن فَعَلَ است. علامت «-ُ» نشانه آن است كه مضارع اين فعل بر وزن «يَفْعُلُ» است و كلمه «عِبَادَةً» هم مصدر اين فعل است. گاهي در كتاب لغت جلو حروف اصلي كلمه چند فعل ماضي و مضارع و مصدر و ديگر مشتقّات آمده است. بايد با توجّه به ديگر كلماتِ متنِ موردِ نظر معني كلمه از كتاب لغت استخراج شود.

وزن كلمه­ هاي عربي

وزن كلمه­ هاي عربي با سه حرف «ف، ع، ل» كه حروف اصلي كلمه «فعل» هستند نشان داده مي­ شود. به اين صورت كه سه حرف «ف، ع، ل» به ترتيب در برابر حروف اصلي هر كلمه قرار داده مي­ شود و براي كلمات رباعي و خماسي حرف «ل» تكرار مي­ شود. سپس حركت هر حرف و حروف زائد قبل و بعد هر حرف عيناً براي سه حرف «ف، ع، ل» تكرار مي­ شود. كلمه ساخته شده وزن كلمه محسوب مي­ شود. وزن «يَفْعُلُ» به همين صورت براي فعل «يَعْبُدُ» ساخته می شود و وزن «نَفْعُلُ» برای فعل «نَعْبُدُ» ساخته می شود.

وزن فعل­هاي ماضي و مضارع از ثلاثي مجرد

وزن فعل­هاي ماضي و مضارع از ثلاثي مجرّد سماعي است. فعل­ ماضي از ريشه فعل گرفته مي­ شود و فعل مضارع از فعل ماضي ساخته مي­ شود. براي ساختن فعل مضارع از فعل ماضي، بر هر وزني كه باشد، يكي از حروف مضارع «ي‍ ، ت‍ ، ا ، ن‍ ،» به صورت مفتوح به اوّل فعل ماضي اضافه مي­ شود، اوّلين حرف اصلي«فاءالفعل» ساكن مي­ شود، حركت دوّمين حرف اصلي«عين­ الفعل» با توجّه به كتاب لغت نوشته مي­ شود، و سوّمين حرف اصلي«لام ­الفعل» به صورت مضموم در آخر مي­ آيد. براي مثال با توجّه به كتاب لغت به دست مي­ آيد كه از ريشه «عَبَدَ» يك فعل ماضي بر وزن «فَعَلَ» آمده است. در كتاب لغت جلو سه حرف «ع، ب، د» آمده است «عَبَدَ –ُ عِبَادَةً » سپس معاني متفاوت با مفعول­هاي مختلف را جلو آن آورده است. «-ُ» پس از فعل ماضي نشانه عين­ الفعل فعل مضارع از اين ريشه است كه در ثلاثي مجرّد سماعي است و حتماً بايد آن را از كتاب لغت به دست آورد و به خاطر سپرد. با توجّه به روش ساختن فعل مضارع و دانستن حركت عين­ الفعل مضارع از هر ريشه مي­ توان فعل مضارع را از فعل ماضي به دست آورد. از آنجا كه فعل ماضي همواره مبني بر فتح است و هرگز حركت آخر آن غير از فتحه نيست و حرف اوّل ماضي معلوم از ثلاثي مجرّد نيز فتحه است، وزن فعل ماضي از ثلاثي مجرّد با اختلاف حركت عين­ الفعل آن خارج از سه وزن « فَعَلَ ، فَعِلَ، فَعُلَ » نيست. وزن­هاي فعل مضارع براي هر يك از اين فعل­هاي ماضي نيز از شش وزن زير خارج نيست.

« فَعَلَ ، يَفْعَلُ » ، « فَعَلَ ، يَفْعِلُ » ، « فَعَلَ ، يَفْعُلُ »

« فَعِلَ ، يَفْعِلُ » ، « فَعِلَ، يَفْعَلُ »     و   « فَعُلَ، يَفْعُلُ »

فعل مضارع از ثلاثی مجرّد و ثلاثی مزيدٌ فيه

فعل مضارع فعلي است كه بر انجام كاري يا پديد آمدن حالتي در زمان « حال و آينده » دلالت مي­ كند. مانند: « نَعْبُدُ = می پرستيم ما » و «نَسْتَعِينُ = ياری می جوييم ما ». فعل مضارع داراي چهارده صيغه است. سه صيغه براي مذكّر غايب، سه صيغه براي مؤنّث غايب، سه صيغه براي مذكّر مخاطب، سه صيغه براي مؤنّث مخاطب، يك صيغه براي متكلّم وحده، يك صيغه براي متكلّم مع­ الغير. فعل مضارع از فعل ماضي ساخته مي­ شود. براي ساختن فعل مضارع يكي از حروف مضارع « ي‍ ، ت‍ ، ا ، ن‍ » بر سر فعل ماضي مي­ آيد و آخر فعل مضارع مرفوع مي­ شود. حرف مضارع در فعل­هايي كه ماضي آنها چهار حرفي است، مضموم است. مانند: «اَنْعَمَ يُنْعِمُ». حرف مضارع در فعل­هايي كه ماضي آنها كمتر يا بيشتر از چهار حرف دارد، مفتوح است. مانند: «عَبَدَ يَعْبُدُ» و «اِسْتَعَانَ يَسْتَعينُ».

در فعل­هاي مضارع از ثلاثي مجرّد فاءالفعل ساكن، عين­ الفعل سماعي و لام­ الفعل در صيغه­ هاي بدون نون مضموم است. فعل مضارع از ثلاثی مزيدٌ فيه با توجّه به الگوی هر يک از بابهای مزيدٌ فيه ساخته می شود. الگوی ماضی، مضارع و مصدر بابهای ثلاثی مزيدٌ فيه به ترتيب مثالهايش در سوره حمد و بقره می آيد.

فعل مضارع مُعْرَب است و هرگاه خالي از عوامل نصب و جزم باشد، مرفوع است. ضمّه لام­ الفعل در صيغه­ های بدون نون علامت مرفوع بودن فعل مضارع است، جز فعل­هايي كه لام­ الفعل آنها واو و ياء است، مرفوع بودن اين فعل­ها تقديري است. نون در ديگر صيغه­ ها علامت مرفوع بودن است، جز نون صيغه­ هاي ششم و دوازدهم كه ضمير جمع مؤنّث است. فعل مضارع هنگام همراه بودن با «نون جمع مؤنّث» ، يا «نون تأكيد متّصل به فعل» مبني است.