- اَلْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَنْعَمَ وَ لَهُ الشُّكْرُ عَلَی مَا أَلْهَمَ وَ الثَّنَاءُ بِمَا قَدَّمَ مِنْ عُمُومِ نِعَمٍ ابْتَدَأَهَا وَ سُبُوغِ آلَاءٍ أَسْدَاهَا... ستايش خدای را بر نعمتهايش، و سپاس او را به سبب الهامهايش، و ستايش او را به دليل همه نعمتهايی که آفريد و بخششهايی که کرد. (خطبه فدکيّه) ...
- اَلسُلامُ عَلَيْکَ يا اَباعَبْدِللهِ وَ عَلَي الاَرْواحِ الَّتي حَلَّتْ بِفِنائِکَ عَلَيْکَ مِنّی سَلامُ اللهِ اَبَداً ما بَقيتُ وَ بَقِيَ اللَّيْلُ وَ النَّهارُ وَ لا جَعَلَهُ الله آخِرَ الْعَهْدِ مِنّی لِزِيارَتِکُمْ اَلسَّلامُ عَلَی الْحُسَيْنِ وَ عَلَی عَلِيّ بْنِ الْحُسَيْنِ وَ عَلَی اَوْلادِ الْحُسَيْنِ وَ عَلَی اَصْحَابِ الْحُسَيْنِ ...
- اَللّهُمَّ كُنْ لِوَلِيِّكَ الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَعَلى آبائِهِ في هذِهِ السّاعَةِ وَفي كُلِّ ساعَةٍ وَلِيّاً وَحافِظاً وَقائِداً وَناصِراً وَدَليلاً وَعَيْناً حَتّى تُسْكِنَهُ أَرْضَكَ طَوْعاً وَتُمَتِّعَهُ فيها طَويلاً ...
- اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی فاطِمَة وَ اَبيها وَ بَعْلِها وَ بَنيها وَ سِرِّ الْمُسْتَوْدَعِ فيها بِعَدَدِ ما اَحَاطَ بِهِ عِلْمُکَ ...
صفحه اصلی
بدون گروه بندی
اشتغال و ادامه تحصيل
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيمِ
آشنايی با
سبک زندگی اسلامی
با بهره گيری از داستان زندگی يک دختر ايرانی
کاملا راست با اسمهای ساختگی
4 اشتغال و ادامه تحصيل
يکسال نشده بود که پسرم به دنيا آمد. نمی دانم چرا دوباره شروع به نوشتن کردم. شايد به خاطر اعتراض پسرم از کمی وقتش برای زنگ زدن به مادر پيرش که هر لحظه منتظر شنيدن صدای او يا ديدن روی ماهش است. می گويد در اين وضعيت که فاطمه سادات وقت زيادی از ما می گيرد. پايان نامه دکتری خودم، پايان نامه دکتری مريم، دوری راه خانه تا مهدکودک و دانشگاه، تمام شدن قرار داد پژوهشگاه و ... شما هم می خواهی هر روز بيام کرج يا زنگ بزنم. گفتم ما هم همين مسائل را داشتيم، که ناگهان صدايش بلند شد که شما چندين نفر دور و برتان بود، تنها نبوديد و ... ، بيشتر مطالبش را نشنيدم. رفتم به گذشته ها ... فقط می دانم پس از چند جمله خداحافظی کرديم. ديگر حوصله از سرگيری کار علمی را نداشتم. کمی قرآن خواندم، بعد خوابيدم ديدم خوابم نمی برد، سراغ کارهای ديگر رفتم، اما آرام نمی شدم. بالاخره به نظرم رسيد برخی خاطرات گذشته که پی در پی به ذهنم خطور می کرد را براي علی بنويسم. ديدم ممکن است دوباره ناراحت تر شود. چون می دانستم که خودش هم از اينکه نمی تواند بيشتر به ما رسيدگی کند ناراحت است. بالاخره تصميم گرفتم بيايم سراغ اين پرونده و نگارش خاطرات را دوباره ادامه دهم. مطالب ديگری برای نوشتن در ذهن داشتم. ولی وقتی سراغ آخرين قسمت نوشته ها آمدم با تيتر همين مطلب و جمله اوّلش روبرو شدم. «اشتغال و ادامه تحصيل، يکسال نشده بود که پسرم به دنيا آمد.» ديدم با حال و روز خودم و وضعيت فعلی علی خيلی تناسب دارد. شروع کردم به بازگشت به عقب و رسيدن به پايان آنچه پيش از اين گذشت. يادم افتاد که بعد از مراسم عقد، پدرم اصرار داشت سيّد مهدی بماند و به قول خودش کار به آسانی سر و سامان گيرد. خانه چندين اتاق کوچک داشت و اتاق من هم برای پذيرايی از داماد آماده شده بود. به هر حال به دلايل مختلف نه من و نه سيّد مهدی نپذيرفيم. اصرار داشتم زندگی ما در خانه مستقلی شروع شود. ولی داماد سرمايه ای نداشت و قول پدرم برای کمک به ما هم با وجود امکان شروع زندگی در همان خانه پدری با ترديد همراه بود. بعد از يک ماه راضی شديم که زندگی را از همان اتاق دوازده متری من در خانه پدرم آغاز کنيم. از آبان ماه تا اسفند 62 در همان اتاق کوچک زندگی می کرديم. زندگی که چه عرض کنم، در واقع ميهمان بوديم. صبح با هم به دانشگاه می رفتيم و نزديک غروب با هم برمی گشتيم. ناهار را در دانشگاه می خورديم. صبحانه و شام را هم سر سفره پدرم. دو ماه بعد از مراسم عقد باردار شدم. وقتی آخر اسفند تصميم گرفتيم خانه پدرم را ترک کنيم، پس از جستجوی فراوان توانستيم دو اتاق در يک خانه بزرگ اجاره کنيم. در آن خانه بزرگ قديمی که دوازده باغچه داشت، هم صاحبخانه با حدود ده دوازده نفر عائله و هم يک مستأجر ديگر مثل ما زندگی می کردند. دو اتاق جمعا بيست متری با يک آشپزخانه يک متر در يک متر و يک حياط خلوت دو متر در يک متر سهم ما بود. بين درب اتاق عقبی و آشپزخانه يک پرده آويختيم که از آمد و رفت مستأجر طبقه بالا آسوده باشيم. بالای حياط خلوت را هم با يونوليت پوشانديم و به آشپزخانه متّصل کرديم. يخچال و گاز و برخی لوازم ديگر را در آن خلوت سرپوشيده که حالا قسمتی از آشپزخانه ما بود قرار داديم. حمام نداشت. در جهيزيّه هشت هزار و پانصد تومانی که از روی سند می دادند نيز ماشين لباسشويی وجود نداشت. بعداً پدرم يک ماشين لباسشويی سطلی برايم آورد. دو فرش ماشينی شش متری، يک يخچال، يک گاز سه شعله کوچک و يک چراغ والُر با يک قواره پارچه چادر مشکی اقلام جهيزيه ای بود که با سند ازدواج به ما دادند. البته مادرم تمام ظروف چينی خودش را هم به من داد. دور از چشم من، که گفته بودم هيچ چيز آزاد نمی خواهم، يک کيف شامل قاشق و چنگال و چاقو و لوازم از اين دست را برايم خريده بود. راستش حال و هوای انقلابی داشتن آن سالها بسياری از چيزها و کارها را برايمان آسان کرده بود. گاهی هم بر اثر نبودن يکی از لوازم دچار مشکل می شديم. اين کيف لوازم آشپزخانه، که مادرم به عنوان هديه خودش به من داد، بسيار برايم مفيد بود. هنوز هم برخی از آن ها را دارم. يادش به خير، خدا رحمتشان کند. از جمله لوازمی که در خانه جديد بسيار به آن نيازمند شديم کمد بود. خانه پدرم کمد ديواری داشت. در اين خانه هيچ جايی برای ظروف و لباسها وجود نداشت. به جهيزيه مختصر ما سه کمد نيز اضافه شد که آن را در اتاق عقبی قرار داديم. در اتاق جلوی، که يک پنجره بزرگ شبيه به درب با شيشه های مات رو به حياط داشت، يک کتابخانه بزرگ با تعداد زيادی کتاب گذاشتيم. حمل اين کتابخانه و کتابها تنها بار سنگين و پر زحمت اسباب کشی ما بود. دو فرش ماشينی جهيزيه را هم انداختيم توی اتاق جلوی که حالا ميهمانخانه ما بود. در اتاق عقبی هم يک فرش ماشينی دوازده متری قديمی انداختيم، که در اتاق خانه پدری داشتم.
با همين روال سال 63 را شروع کرديم و ادامه داديم. به خاطر بارداری خيلی تنبل شده بودم. بيشتر در خانه می ماندم. به سيّد مهدی، که حالا رئيس من هم بود، گفتم: برايم مرخصی رد کن، می گفت: همين که گزارش کار برايت رد نکنم کافی است. مرخصی نمی خواهد. يک ماه به زايمانم مانده بود که مادر سيّد مهدی از شهرستان به خانه ما آمد. به خيال خودش و ديگران برای کمک به من و تنها نبودنم آمده بود ولی خدا بيامرز توان کار کردن نداشت. نيازی هم نبود، کارهای خانه و پخت و پز را خودم انجام می دادم. منتظر به دنيا آمدن بچه بوديم، سيسمونی خوبی هم تهيّه کرديم. يک تخت و گهواره سر هم و يک کمد لباس و لوازم ديگر. لباسهای بچه را مادرم دوخت و گلدوزی کرد. بالاخره روز بيست و دوم مرداد 63 پسرم به دنيا آمد. تا قبل از به دنيا آمدنش گاهی به محل کار می رفتم. برخی کارها را به منزل می آوردم. ولی بعد از به دنيا آمدنش تقريباً هيچ فرصتی برای کار و تحصيل نداشتم. يک بار فقط او را به منزل مادرم بردم، پس از برگشتن ديدم هم خودش بسيار گريه کرده بود هم مادرم کلافه شده بود. انگار بچه داری را فراموش کرده بود. يک بار هم تصميم گرفتم علی را به مهد کودک بگذارم. پول کافی برای مهد کودک خصوصی نداشتيم. به مهد کودک دانشگاه مراجعه کردم، مسئول آنجا از آشنايان خودم بود. گفت: روز اوّل بمان تا بچه به مربّی عادت کند. در اتاق کناری منتظر ماندم. صدای گريه بچه قطع نمی شد. بعد از نيم ساعت طاقت نياوردم، بچه را تحويل گرفتم و رفتم. قبل از يکسالگی علی عمه پدرم که پير بود از شهرستان برای ديدن ما آمده بود. مدّتی بود که همسرش فوت کرده بود و تنها زندگی می کرد. زن مذهبی و نماز شب خوانی بود. دوستش داشتم. به او پيشنهاد کردم برای نگهداری بچه نزد ما بماند. او هم پذيرفت. الان که فکرش را می کنم. نمی توانم باور کنم که ما و عمه خانم و بچه در آن دو اتاق کوچک زندگی می کرديم. ماشين لباسشويی سطلی را اين روزها پدرم برايم آورد. آبگرمکن که نداشتيم، با آب سرد در آن آشپزخانه کوچک، شستن لباسها، حمام کردن بچه، از همه مهمتر شستن کهنه های بچه، ... کار آسانی نبود. تهيّه مواد غذايی و پخت و پز هم که وقت خود را می طلبيد. عمه خانم فقط مسئول نگهداری بچه بود. با او بازی می کرد يا به او ميوه و غذا می داد. گاهی هم ظرف می شست و البته به دليل زيادی ظرفها اعتراض می کرد. در آن دو اتاق کوچک چندين بار اقوام يا دوستان سيّد مهدی ميهمان ما می شدند. باز نمی دانم چگونه از آن همه آدم در اين دو اتاق کوچک پذيرايی می کردم. عمه خانم بعد از يکسال رفت. بچه بزرگتر شده بود و او را با خودم به دانشگاه می بردم. در اتاق پژوهشی که پر از کتاب و نوار بود با خواهران دانشجو که بعضا همکاران پژوهشی ما نيز بودند دوست شده بود و بازی می کرد.
بعد از گذر زمان بسيار به اين موضوع فکر می کردم که چطور دو نفر همکار پس از ازدواج با يکديگر، يکی بدون هيچ گونه تغيير در برنامه کاری به مراتب بالاتر در تحصيل و شغل خود می رسد و ديگری همه برنامه هايش تحت الشّعاع زندگی خانوادگی و تربيت و رشد فرزند قرار می گيرد. آن همه اصرار برای ادامه تحصيل و اشتغال در برنامه های علمی از روی اختيار و بدون کوچکترين اعتراض کمترين سهم را از اوقات بيست و چهار ساعته من داشت. به جای آن رسيدگی به زندگی خانوادگی و نگهداری و تربيت فرزند بيشترين وقت را به خود اختصاص داده بود. آنقدر شيفته فرزندم بودم که اين معاوضه شغل و تحصيل از يک طرف با اشتغال به امور خانه و فرزند را احساس نمی کردم. البته گاهی خيلی دلم برای کارهای علمی خود تنگ می شد. هرگز کارهای علمی خود را قطع نکردم ولی بسيار محدود شده بود. شغلم را از دست دادم و سه سال خانه نشين شدم. تنها برای شرکت در برخی کلاسها و جلسات به دانشگاه می رفتم. در اين فاصله دخترم را نيز باردار شدم. اواسط بارداری دوم بودم که دوباره دعوت به کار شدم. يک طرح پژوهشی داشتم که در اين سه سال آن را انجام می دادم و نتيجه آن باعث شد تا از طرف مسئول وقت و برای ادامه و اتمام آن پروژه دوباره کار خود را در دانشگاه از سر بگيرم. هنوز دوره کارشناسی من در دانشگاه نيز به اتمام نرسيده بود. سيّد مهدی هرگز به اين سختيهايی که در انجام کارهای خانه، نگهداری فرزند، بارداری، جمع بين تحصيل و شغل و وظايف همسری و مادری و خانه داری فکر نمی کرد. البته خريد خانه با او بود. در اين يک وظيفه هم انتظار ما را به طور کامل برآورده نمی کرد. اين روزها که گاهی از گذشته ياد می کنم و سختيهای آنروزها را به زبان می آورم، با تعجّب می گويد: شما که در رفاه کامل بوديد!!!
پس از به دنيا آمدن پسرم و زياد شدن کارهای من و بی علاقگی و بی تفاوتی سيد مهدی به دانستن اخبار خانه و نيازهای مالی و عاطفی ما و حتّی گاهی بی توجّهی او به تمام آنچه برای من مهم بود، نزاعهای لفظی ما شروع شد. هيچ اعتراضی به ادامه تحصيل و اشتغال من نداشت، ولی برای ممکن شدن آن نيز هيچ تلاشی نمی کرد. حتّی حاضر به شنيدن اعتراض من هم نبود. ديگر به خود قبولانده بودم که تمام اين کارها وظيفه من است و بايد برای جمع بين آن خود چاره ای بينديشم. در اثر همين چاره جويی بود که سه سال خانه نشين شدم و کارهای علمی و تحصيلی را در خانه انجام می دادم. هرگز بدون کار علمی نبودم ولی گاهی آن قدر کم می شد که دلم به حال خودم می سوخت. در عوض رشد روز به روز پسرم و زيبايی و نشاط او مرا به وجد می آورد و خوشحال می کرد. همين موجب آرامش من بود. پنج ماه و نيم پس از بارداری دوّم بود که پدرم ما را از آن دو اتاق اجاره ای نجات داد. خانه بزرگی را خريد و خلوت آن خانه که يک حياط کوچک با دو اتاق دوازده متری در زيرزمينی با سه پله و دو اتاق جمعا هجده متری با يک تراس دو متری، هفت هشت پله بالای آن زيرزمين را به ما داد. بدون وجهی برای اجاره يا رهن. به دليل سختيهای آن خانه اجاره ای گمان می کرديم که به بهشت آمده ايم. پنجسال در اين خانه کوچک زندگی کرديم. در اين مدّت دخترم درست در سه سالگی پسرم، به دنيا آمد و دوباره عمه خانم را برای نگهداری سادات خانم دعوت کرديم. دوره کارشناسی من تمام شد و با عنوان معاون پژوهشی دو پروژه تحقيقاتی را اداره می کردم. برای آزمون کارشناسی ارشد نيز آماده می شدم. برای آنکه تحصيل و اشتغالم زندگی همسر و فرزندانم را دچار مشکل و اختلال نکند بايد زحمت بسياری را متحمل می شدم. نظم و صبر از مهمترين ابزار من برای جمع کردن ميان وظايف زندگی خانوادگی و علاقه به تحصيل و فعّاليّت علمی و پژوهشی بود. بسيار اتفاق می افتاد که به خاطر سردی آب و کار زياد در شب زمانی که همه در خواب بودند، بيمار می شدم. با اين حال نه کسی بود حالم را بپرسد نه کسی به آن مقدار کار و گاهی ناتوانی و رنجوری من اهمّيّتی می داد. بايد بر بيماری، سختی کار، سردی آب و هوا و ... غلبه می کردم. برای برقراری نظم و مرتب انجام شدن کارها و هماهنگ کردن ديگران با برنامه ها مجبور می شدم که گاهی خشن بشوم. الان از آنهمه کار و تلاش برای تک تک اعضای خانه و رسيدگی به امور يکايک آنان و البته تحصيل و شغل خودم سختگيری گاه به گاه من در ذهن پسرم مانده است.
کمی دلم به حال خودم می سوزد. خواستم به او بگويم فاطمه سادات دو ساله ات، سلامت باشد. آن روزها ما نمی توانستيم از پوشک استفاده کنيم. نه رسم بود و نه توانايی مالی آن را داشتيم. من کهنه های شما را با آب سرد آب می کشيدم. پس از خشک شدن اطو می کردم. لباسهايتان را گاهی با وقت گذاری بسيار از حراجيها تهيّه می کردم. برای آنکه بهترين مدرسه را برايتان پيدا کنم روزها و هفته ها با اين و آن مشورت می کردم. ساعتها پشت کلاس قرآن يا خوشنويسی منتظر می ماندم تا شما را به خانه برگردانم. برای راحتی شما از سرويس مدرسه رانندگی ياد گرفتم و راننده خصوصی شما شدم. با زحمت زياد مواد غذايی را فراهم می کردم، می شستم و می پختم. يک روز بدون غذا نبوديد. خود و پدرتان را مجبور به برخی مسافرتها می کردم تا شما هم سير و سياحت کنيد و هم لذت ببريد و شاد باشيد. مشکلم اين بود که در تصميم گيری و برنامه ريزی و اجرا هميشه تنها بودم و بايد ديگران را با خود موافق و همراه می کردم. کس ديگری نبود که به اين امور فکر کند يا برای انجام آن تلاش کند. با اين حال خداوند را شاکرم که فرزندان خوبی را به من عطا کرد. خوشبخت و سلامت باشند.
اقتصاد مقاومتی 2
نظم و تقوی ضامن تحقّق و توسعه ی فرهنگ اسلامی و از جمله دسترسی به اقتصاد مقاومتی است:
علاوه بر عناصر و مؤلّفه هايی که پيش از اين به فرهنگ اسلامی منسوب شد و مورد بررسی قرار گرفت، در منابع اسلامی به دو عنصر ديگر نيز اشاره شده و شديداً مورد تأکيد قرار گرفته است. اين دو عنصر از آن جهت که مکرّراً مورد سفارش و توصيه ی قرآن کريم و روايات شريف است و فرامين و احکام ويژه ای برای تحقّق آن صادر شده است در زمره ی عناصر فرهنگ اسلامی محسوب می شود. لکن از آن جهت که تحقّق و توسعه ی فرهنگ اسلامی به تحقّق آن دو بستگی بسيار شديدی دارد به عنوان عناصر اوّلی و ضروری محسوب می شود که بايد هر مسلمان در هنگام شروع پيروی از قرآن کريم و در حين حرکت و ضمن اجرای فرامين الهی متّصف به آن باشد. اين دو عنصر اساسی تقویٰ و نظم است. حضرت علی عَلَيْهِ السّلام اين دو عنصر را، در وصيّت خود به امام حسن و امام حسين عَلَيْهِمَاالسّلام، جمع نموده با تأکيد شديدی رعايت آن را سفارش فرموده است: «اُوصِيكُمَا وَ جَمِيعَ وَلَدِي وَ اَهْلِي وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي بِتَقْوَی اللَّهِ وَ نَظْمِ اَمْرِكُمْ وَ صَلَاحِ ذَاتِ بَيْنِكُم ... من شما و تمام فرزندان و خاندانم و كسانى كه اين وصيّت نامه ام به آنها می رسد، را به تقوا و ترس از خداوند و نظم در کارهايتان، و آشتی برقرار کردن ميان خودتان، سفارش می كنم » (نهج البلاغه، ص: 421/نامه 47)
به علّت اهميّت ويژه ای که هر يک از اين عناصر در تحقّق و توسعهی فرهنگ اسلامی دارد به طور مستقل مورد بررسی قرار میگيرد.
نظم
اگرچه واژه ی نظم در قرآن کريم نيامده ومعروفترين سند روايی آن نيز سفارش و توصيه ی حضرت علی عَلَيْهِ السّلام است که پيش از اين گذشت، لکن مضمون و قرينه خارجی آن هم در قرآن کريم و هم در روايات شريف مورد تأکيد و سفارش قرار گرفته است و برنامه ها و فرامين متعدّدی برای تحقّق آن دستور داده شده است. از جمله میتوان به موارد ذيل اشاره کرد:
1- اوقات معيّن شده برای عبادت:
اوقاتی که برای عبادات تعيين شده است موجب می شود که يک مسلمان برنامه ی فعّاليّتهای خود را متناسب با اين اوقات تنظيم نمايد. اين اوقات از نظر اهمّيّتشان در نظم بخشی متفاوتند و به ترتيب اثرگذاری در فعّاليّتها و برنامه های کاری مسلمين عبارتند از: اوقات نمازهای واجب شبانه روزی، ايّام روزه ی واجب در ماه رمضان، ايّام برگزاری حجّ واجب، اوقات نمازهای مستحبّی، ايّام روزه های مستحبّی، اوقات ادعيه ی مستحبّی، ايّام مستحبّ برای زيارت خانه ی خدا و حرم معصومين عَلَيْهِمُ السّلام و ...
2- تأکيد و توصيه به وقت شناسی:
در منابع اسلامی تأکيد شديدی به انجام عبادات در اوقات معيّن خود شده است، در برخی از موارد به دليل عدم رعايت اوقات عبادات تنبيه هايی نيز در نظر گرفته شده است. از جمله می توان به کفّاره روزه خواری عمدی در ماه مبارک رمضان اشاره کرد که روزه خوار موظّف می شود شصت روز متوالی روزه بگيرد.
شايد بتوان برای نشان دادن اهمّيّت وقت و نظم در کارها در منابع اسلامی به آيه ی زير استشهاد کرد: « يَسْئَلُونَکَ عَنِ الْاَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِاَن تَأتُواْ الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَ لَاكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَی وَ أتُواْ الْبُيُوتَ مِنْ اَبْوَابِهَا وَ اتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ از تو درباره هلالهای ماه می پرسند، بگو: برای آن است كه مردم وقت كارهای خويش و زمان حجّ را بشناسند. و پسنديده نيست كه از پشت خانه ها به آنها داخل شويد، ولى پسنديده راه كسانى است كه پروا می كنند. و از درها به خانه ها درآييد و از خدا بترسيد تا رستگار شويد.» (بقره/189)
و اين آيه شريفه که میفرمايد: « فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَوةَ فَاذْكُرُواْ اللَّهَ قِيَاماً وَ قُعُوداً وَ عَلَی جُنُوبِكُمْ فَإِذَا ٱطْمَأنَنْتُمْ فَاَقِيمُواْ الصَّلَوةَ إِنَّ الصَّلَوةَ كاَنَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِينَ كِتَاباً مَوْقُوتاً و چون نماز را به پايان برديد خدا را ايستاده يا نشسته و يا به پهلو خوابيده ياد كنيد. و چون از دشمن ايمن گشتيد نماز را تمام ادا كنيد كه نماز بر مؤمنان در وقتهای معيّن واجب گشته است.» (نساء/103)
نقش نظم در تحقّق فرهنگ اسلامی:
تأمين تمام نيـازهای مـادّی، عـاطفی و عـالی انسان مستلزم رعـايت دقيـق و کامل برنامـه ها،
دستورات و احکام دين مبين اسلام است. به عبارت ديگر تحقّق فرهنگ اسلامی و رعايت تمام احکام و دستورات الهی عين نظم است و دستور به اجرای فرامين و ترک محرّمات، همان دستور به رعايت نظم است. بنابراين هر يک از اصطلاحات وابسته به نظم با رعايت يک دسته از عناصر فرهنگ اسلامی معادل خواهد بود. برای مثال می توان به موارد ذيل اشاره کرد:
اصطلاح انضباط اجتماعی به معنای رعايت فرامين و دستورات اجتماعی دين مبين اسلام، تحقّق و توسعه ی عناصر عدالت، احسان و ايثار در روابط اجتماعی افراد جامعه است.
اصطلاح انضباط اقتصادی به معنای رعايت فرامين و دستورات اقتصادی دين مبين اسلام، تحقّق و توسعه ی عناصر عدالت، احسان و ايثار در روابط اقتصادی افراد جامعه است.
اصطلاح انضباط قضايی به معنای رعايت فرامين و دستورات قضايی دين مبين اسلام، تحقّق و توسعه ی عناصر عدالت، احسان و ايثار در روابط قضايی افراد جامعه است.
اصطلاح انضباط سياسی به معنای رعايت فرامين و دستورات سياسی دين مبين اسلام، تحقّق و توسعه ی عناصر عدالت، احسان و ايثار در روابط سياسی افراد جامعه است.
مسلّماً اين معادله ها تنها در جوامع اسلامی برقرار خواهد بود که پيروی از قرآن و فرامين الهی را نصب العين خود قرار داده اند.
بنابراين شاخصهای ارزيابی نظم در جامعه همان شاخصهای توسعه ی فرهنگ اسلامی است. از طرف ديگر جريان و سريان يافتن نظم در جامعه نيز ضامن تحقّق و توسعه ی فرهنگ اسلامی است.
تقوی
مدارک قرآنی و روايی درباره ی سفارش و توصيه ی به تقویٰ بسيار زياد است. مهمترين دليل چنين تأکيدی اين است که رسيدن به هدف خلقت تنها با تقوای انسانها ممکن می شود و لاغير. حضرت علی عَلَيْهِالسّلام در اين باره می فرمايد: « ای بندگان خدا به خاطر هدفی که شما را برای آن آفريده است تقوای خدا را پيشه سازيد.» (نهج البلاغه، ص:110/خطبه83) از طرف ديگر از آنجا که هدايت تکوينی و هدايت تشريعی انسان هر دو به يک سرانجام منتهی می شود خداوند متعال هدايت به وسيله ی قرآن را نيز تنها لايق متّقين می داند و بس. میفرمايد: « ذَلِکَ الْکِتَابُ لا رَيْبَ فِيـهِ هُدیً
لِلْمُتَّقِينَ » (بقره/2)
تقویٰ عبارت است از کنترل نفس و صيانت و حفظ آن در مسير هدايت تکوينی و تشريعی، در واقع تقویٰ همان تلاش و جدّيّت برای منحرف نشدن از مسير فطرت و سرشت انسانی است. تقویٰ در هر سه مرحله ی شروع عمل، حين عمل و پايان عمل ضروری است. اين معنا از اين آيه شريفه استنباط می شود که می فرمايد: « يَا اَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرُ بِمَا تَعْمَلُونَ ای كسانى كه ايمان آورده ايد، تقوای خدا پيشه کنيد و هر كس بايد بنگرد كه برای فردايش چه فرستاده است. تقوای خدا پيشه کنيد كه خدا به كارهايى كه می كنيد آگاه است.» (حشر/18) شايد بتوان به اين کلام حضرت علی عَلَيْهِ السّلام نيز استناد کرد که می فرمايد: « با تقویٰ بيدار شويد، روز را با تقویٰ سپری کنيد و قلوب خود را مالامال از تقویٰ نماييد.» (نهج البلاغه، ص:284/خطبه191)
تحقّق فرهنگ اسلامی در جامعه ی اسلامی جز با شيوع و گسترش تقویٰ ممکن نيست
الف - روشهاي پيشنهادي اسلام براي وصول فرد و جامعه به تقوي:
چنانکه پيش از اين بارها به اين نکته اشاره شد، علّت اساسي تشريع دين الهي بازگرداندن انسانها به مسير فطري آنهاست که شروع سير تکاملي افراد جامعه نيز محسوب مي شود. در منابع اسلامي مکرراً به تقوي ورزيدن سفارش شده است به طوري که احصا و شمارش آن آسان نيست. حضرت علي عَلَيْهِ السّلام توصيه ي به تقوي را به خداوند متعال نسبت مي دهد و ميفرمايد « خداوند شما را به تقوي سفارش فرموده و آن را منتهاي رضا و خواست خويش از بندگان قرار داده است». (نهج البلاغه،ص:266/خطبه183) و خود ميفرمايد: « اي بندگان خدا شما را به تقويٰ و ترس از عذاب خدا توصيه مي کنم که آن بهترين چيزي است که بندگان يکديگر را به آن توصيه مي کنند». (نهج البلاغه،ص:248/خطبه:173) در فرهنگ اسلامي براي شيوع و گسترش تقويٰ در جامعه از روشهاي زير استمداد مي شود:
1- تبيين رابطه ي خدا با انسان:
در منابع اسلامي خروج انسان از مسير تقويٰ و رها شدن نفس در وصول به خواهشهايش را،
با تبيين رابطه ي خداوند با انسان، مانع مي شود به اين صورت که خداوند را ناظر تمام اعمال انسان معرفي مي کند و فرد را از ضرورت قيد و بندهاي خارجي و نگهبانان بيروني بي نياز مي سازد. مسلمانِ معتقد به اين رابطه ي خداوند با خود از تمام اعمال و اقوالش مراقبت مي کند و تجاوز آن از موازين شرع را مانع مي شود. اين مراقبت از نفس و ممانعت از خروج آن از مسير هدايت همان تقواست که از هر قيد و بند خارجي مؤثّرتر و مطمئنتر است. حضرت علي عَلَيْهِ السّلام ميفرمايد: « از مخالفت فرمان خداوند بترسيد که همواره در پيشگاه او حاضريد و زمام شما به دست اوست و حرکات و سکنات شما را در اختيار دارد. او کسي است که اگر کاري را در پنهاني انجام دهيد مي داند و اگر آشکارا بجاي آوريد مي نويسد». (همان،ص:266/خطبه183) و در جاي ديگر مي فرمايد: « اي بندگان خدا، شما را به تقويٰ الهي سفارش ميکنم که ... با حساب دقيق خود به شما احاطه دارد». (همان، ص: 107/خطبه 83)
2- تبيين روز جزا:
تبيين روز جزا و حساب نيز به وصول فرد و جامعه به تقواي الهي کمک مي کند. در برخي از شواهد و مدارک اسلامي از همين روش استمداد شده است. در اين موارد فرد به محاسبه ي اعمال خود دعوت مي شود و به نگاهباني از نفس خود براي بقاي در مسير فرا خوانده مي شود. از جمله مي توان به شواهد زير استناد کرد: حضرت علي عَلَيْهِالسّلام مي فرمايد: « اي بندگان خدا، شما را به تقواي خداوند سفارش مي کنم که ... چند صباحي توقّف در اين سراي آزمايش و عبرت را برايتان مقرّر داشته است. در اين دنيا آزمايش مي شويد و در برابر اعمالتان محاسبه مي گرديد».(همان، ص:108) و در کلامي ديگر مي فرمايد: « عِبَادَ اللَّهِ زِنُوا اَنْفُسَكُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ تُوزَنُوا وَ حَاسِبُوهَا مِنْ قَبْلِ اَنْ تُحَاسَبُوا ... ای بندگان خدا پيش از آنكه مورد سنجش قرار گيريد خود را بسنجيد، و قبل از آنكه شما را به پای حساب ببرند به حساب خود برسيد.» (همان، ص: 123/خطبه90)
3- تبيين تقوي به عنوان بهترين راه وصول به مقاصد صحيح:
الف - ترغيب نفس به حرکت در مسير صحيح سعادت:
در بسياري از موارد تقـوي بـه عنوان بهترين زاد و توشـه و وسيلـه ي استعانت معرفي شـده
است. حضرت علي عَلَيْهِ السّلام ميفرمايد: « اي بندگان خدا شما را به تقويٰ توصيه مي کنم که هم زاد و توشه است و هم پناهگاه. زادي که انسان را به سر منزل مقصود مي رساند و پناهگاهي که او را از خطرها نجات ميدهد.» (نهج البلاغه،ص:169/خطبه114) البتّه تمام استدلال اين دسته از مدارک اين است که تقوي موجب صيانت نفس شده او را از انحراف باز ميدارد چنانکه مي فرمايد: « اَلَا فَصُونُوهَا وَ تَصَوَّنُوا بِهَا آگاه باشيد، تقوا را حفظ کنيد و در پرتو آن خويشتن را هم حفظ نماييد.» (همان، ص:284/خطبه191)
از جمله مهمترين دلايل اين برداشت، کلام حضرت علي عَلَيْهِ السّلام است که مي فرمايد: « با تقوي بيماريهاي جان را مداوا کنيد» (همان) يا اينکه مي فرمايد: « علايق و وابستگيهاي دنيا را از خويش کم کنيد و کمر خويش را با توشه ي تقوا محکم ببنديد» (همان،ص:321/خطبه204) به عبارت ديگر تقوي موجب مي شود انسان از درون تزکيه شده، خود به مراقبت از نفس اشتغال يابد و به واسطه ي آن به مقاصد و منازل صحيحي که در مسير حرکت تکاملي خود در پيش دارد نايل آيد. از جمله شواهد قابل استناد اينکه مي فرمايد: « تقوي پيشه کنيد که رشته اي است استوار، دستگيرهاي است محکم و قلّه ي آن پناهگاهي است مطمئن». (همان،ص:281/خطبه190) يا اينکه مي فرمايد: « اي بندگان خدا بدانيد که تقوي قلعه اي محکم و نيرومند است.» (همان،ص:221/خطبه157) حضرت علي عَلَيْهِ السّلام در يکي از سخنان خود زمام و قوام زندگي پر سعادت را به تقوي وابسته ميکند. (همان،ص:309/خطبه195)
ب- بهره مندي از رحمت الهي و دستيابي به پاداشهاي دنيوي و اخروي:
تعاليم اسلامي مي آموزد که تقوي مؤثّرترين وسيله براي تقرّب فرد به خداوند متعال است به گونهاي که موجب ميشود فرد نسبت به خدواند مُحِقّ شود. حضرت علي عَلَيْهِ السّلام دربارهی آن مي فرمايد: « عِبَادَ اللَّهِ اُوصِيكُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ فَإِنَّهَا حَقُّ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ الْمُوجِبَةُ عَلَی اللَّهِ حَقَّكُمْ وَ اَنْ تَسْتَعِينُوا عَلَيْهَا بِاللَّهِ وَ تَسْتَعِينُوا بِهَا عَلَی اللَّهِ ای بندگان خدا شما را به تقوا و پرهيزكاری سفارش می كنم، زيرا كه آن حق خداوند بر شما است، كه خود موجب حق شما بر خداوند خواهد بود، برای رسيدن به تقوا از خداوند ياری جوئيد، و برای يافتن حقّ پاداش بر خداوند، از تقوا كمك بگيريد.» (همان،ص:284/خطبه191) علاوه بر آن مي آموزد که فرد با کسب تقوي اقتضاي خود را براي کسب رحمت و برکات الهي بالا مي برد. حضرت علي عَلَيْهِ السّلام مي فرمايد: « وَ اعْلَمُوا اَنَّهُ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً مِنَ الْفِتَنِ وَ نُوراً مِنَ الظُّلَمِ وَ يُخَلِّدْهُ فِيمَا اشْتَهَتْ نَفْسُهُ وَ يُنْزِلْهُ مَنْزِلَ الْكَرَامَةِ عِنْدَهُ فِي دَارٍ اصْطَنَعَهَا لِنَفْسِهِ ظِلُّهَا عَرْشُهُ وَ نُورُهَا بَهْجَتُهُ وَ زُوَّارُهَا مَلَائِكَتُهُ وَ رُفَقَاؤُهَا رُسُلُهُ فَبَادِرُوا الْمَعَادَ وَ سَابِقُوا الْآجَالَ آگاه باشيد آن كس كه تقوا پيشه كند و از خدا بترسد راهی برای رهائی از فتنه ها به رويش می گشايد و نوری در دل تاريكی به او عطا می نمايد، و او را در آنچه دوست دارد و به آن علاقمند است برای هميشه جاويدان می سازد. و در منزل كريمانه ای كه آماده ساخته پذيرائی می كند، در سرائی كه آن را مخصوص خود ساخته كه سقف آن عرش او و نور و روشنائی اش جمال او زائرانش فرشتگان، و همنشينانش پيامبران خدا میباشند. پس به سوی قيامت مبادرت ورزيد و پيش از آنكه اجل فرا رسد كار كنيد.» (نهج البلاغه،ص:266/خطبه183) و در کلامی ميفرمايد: «اگر درهاي آسمانها و زمينها بر روي بندهاي بسته شده باشد، امّا او تقوای خدا پيشه سازد، خداوند راهي براي او خواهد گشود.» (همان،ص:188/خطبه130) و در کلام ديگری مي فرمايد: «آن کس که دست به دامن تقوي زند ... رحمت قطع شده ي خداوند به او عطف توجّه کند، نعمتهايش از فرونشستن به جوشش آيند و برکات کم شده به فراواني بر او ببارند». (همان،ص:313/خطبه198) مهمترين شاهد قرآني اين مدّعا اين آيهي شريفه است که مي فرمايد: « ذَالِكَ أَمْرُ اللَّهِ أَنزَلَهُ إِلَيْكمُْ وَ مَن يَتَّقِ اللَّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيَِّاتِهِ وَ يُعْظِمْ لَهُ أَجْرًا ... و هر كه از خدا بترسد، گناهانش را از او مى زدايد و او را پاداشی بزرگ می دهد.» (طلاق/5)
ج- تقوي موجب وصول به نتيجه ي قطعي عمل است:
اعمال و اقوال انسان اگر با تقوي همراه باشد حتماً به نتيجه ي واقعي خود منتهي مي شود، حضرت علي عَلَيْهِ السّلام ميفرمايد: « آنچه براساس تقوي بنا گردد نابودي نپذيرد و بذري که در سرزمين تقوي پاشيده شود هرگز تشنگي احساس نکند» (نهج البلاغه،ص:58/خطبه16) يا مي فرمايد: «کسي که جامه ي تقوي را بر قلبش بپوشاند کارهاي نيکش آشکار گردد و عملش وسيله ي پيروزيش شود. پس در به دست آوردن بهره هاي تقوي فرصت را غنيمت شمريد و براي وصول به بهشت جاودان عملي شايسته ي آن انجام دهيد». (همان،ص:190/خطبه132) و در کلامي ديگر مي فرمايد: « فَمَنْ اَخَذَ بِالتَّقْوَی ... احْلَوْلَتْ لَهُ الْاُمُورُ بَعْدَ مَرَارَتِهَا آن کس که دست به دامن تقوي زند ... کارهايش پس از تلخيها به شيريني مي گرايد». (همان،ص:313/خطبه198) يا مي فرمايد: « امواج ناراحتيهاي متراکم براي او از هم گشوده و مشکلات پي درپي و خسته کننده براي او آسان مي شود.» (همان) و در کلام ديگري می فرمايد: «تقوي و ترس از خدا کليد گشايش هر دري است و ذخيره ي رستاخيز و سبب آزادي از هر گونه بردگي و نجات از هر گونه هلاکت است. در پرتو تقوي، طالبان پيروز شده و فرارکنندگان رهايي مي يابند و با آن به هر هدف و آرزويي ميتوان رسيد». (نهج البلاغه،ص: 351/خطبه230)
4 - تبيين ارزش تقوي و اکرام متقين:
خداوند متعال هرگونه معيار برتری انسانها بر يکديگر را جز تقویٰ منتفی می داند. اين بزرگترين افتخار اسلام است که اگر به خوبی تبيين گردد طرفداران و شيفتگان زيادی به دست می آورد. اگر انسان قدرت داشته باشد و تقویٰ نداشته باشد می تواند با قدرت خود ستم و ظلم را در جامعه شيوع دهد. هر يک از صفاتی که انسان را از ديگران متمايز می سازد و گونه ای از قدرت را برای فرد اثبات می کند بدون تقویٰ می تواند موجبات شرارت او را در جامعه فراهم سازد به گونه ای که امکان بهره وری بيش از حدّ سزاواری و اِعمال ستم به ديگران را از جانب او به وجود آورد. زيبايی، ثروت، علم، تخصّص، مهارت و ... بدون تقویٰ عوامل مؤثّری در ايجاد فسادهای اجتماعی هستند. از اينرو خداوند متعال تنها ملاک برتری افراد بر يکديگر را دارا بودن تقویٰ دانسته می فرمايد: « يَا اَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ اُنثَی وَ جَعَلْنَاكُمْْ شُعُوباً وَ قَبَائلَ لِتَعَارَفُواْ إِنَّ اَكْرَمَكُمْْ عِنْدَ اللَّهِ اَتْقَيكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ » (حجرات/13) و حضرت علی عَلَيْهِالسّلام در وصف متّقين می فرمايد: « هر کس به تقوا متمسّک شود ... مجد و عظمت و بزرگواريهای از دست رفته همچون باران دانه درشت بر او فرو بارند.» (نهج البلاغه، ص:313/خطبه198) پاداشهايی که در قرآن کريم و جوامع روايی برای متّقين برشمرده شده است به همين سببِ کرامت و بزرگواری است که با تقوا به دست میآورند. حضرت علی عَلَيْهِ السّلام درباره ی شايستگی متّقين میفرمايد: « خداوند بهشت را سرمنزل آنان قرار داده است و آنها سزاوار اين نعمت و شايسته ی آن بودند و در اين خانه جاودانی در ميان نعمتهای پايدار و نابود نشدنی قرار خواهند داشت.» (همان،ص:282/خطبه190) و در کلام ديگری می فرمايد: « آگاه باشيد آن کس که تقویٰ پيشه کند و از خدا بترسد ... در منزل کريمانه ای که برای خود آماده ساخته فرود می آيد منزلی که سقف آن عرش او و نور و روشناييش جمال او و زايرانش فرشتگان و همنشينانش پيامبران خدا هستند.»(نهج البلاغه،ص:266/ خطبه183) آيات متعدّدی از قرآن کريم نيز به پاداشهای متّقين اشاره دارد که در ذيل به برخی از آنها اشاره میشود: « إِنَّ الْمُتَّقِينَ فىِ جَنَّاتٍ وَ نَعِيمٍ » (طور/17) « وَ اُزْلِفَتِ الجَْنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ (ق/31) « إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ » (ذاريات/15) « إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ » (قمر/54)
ب- تأثير تقویٰ در تحقّق و توسعه ی فرهنگ اسلامی:
اگرچه اين مطلب در ضمن مطالب گذشته تا حدودی اثبات شده است، لکن به علّت اهمّيّت آن، به طور مستقل عنوان میشود. علّت اساسی تأکيدات مکرّر به کسب تقویٰ در منابع اسلامی همين اثرگذاری آن در اصلاح فرد و قرار گرفتنش در مسير کمال است. بی گمان زمانی که افراد جامعه خود حافظ اعمال و اقوالشان باشند و همواره در انجام اعمال صالح پيش قدم شده با جدّيّت بر ترک محرّمات و گناهان اصرار بورزند. با توجّه به آنکه صدور اعمال صالح از انسان به معنای فعّال شدن استعدادهای افراد جامعه در مسير مثبت حرکت خود است، حاصلی جز پيدايش و افزايش مصاديق خرد و صدق و نيکی در جامعه نخواهد داشت و اين همان تحقّق و توسعه ی فرهنگ اسلامی است و پيشرفت همه جانبه، از جمله دسترسی به اقتصاد مقاومتی در گرو آن است.
مؤلّفه های فرهنگ اسلامی (4) ناشی از ايمان به روز جزا
ترس از عذاب هاي اخروي:
اعتقاد به حسابرسي اعمال در روز بازپسين و مسئول بودن انسان، فرد را وامي دارد تا از انجام آن چه خداوند نهي فرموده، با جديّت اجتناب ورزد و به انجام آن چه خداوند امر فرموده مشتاق شود. حضرت علي عَلَيْهِ السَّلام در اين باره مي فرمايد: «اي بندگان خدا! ترس از خدا دوستان خدا را از ارتکاب به محرّمات باز مي دارد، و قلب هاشان را قرين خوف و خشيت قرار مي دهد آن چنان که آن ها را در دل شب بيدار مي دارد، و در روزهاي گرم و سوزان به روزه وا مي دارد، مشقّت را به جاي راحتي، و تشنگي را به جاي سيرابي انتخاب کرده اند، پايان زندگي را نزديک شمرده و به انجام اعمال نيک مبادرت ورزيده اند، آرزوها [ي دنيوي] را تکذيب کرده اند و سرآمد زندگي را در نظر داشته اند.» (همان، ص: 169، خطبه 114) امام سجّاد عَلَيْهِ السَّلام فرمود: « دنيا پشت کرده کوچ مي کند و آخرت روي آورده مي آيد و براي هريک از اين دو فرزنداني است، شما از فرزندان آخرت باشيد و از فرزندان دنيا نباشيد و از زاهدين در دنيا و راغبين در آخرت باشيد. زاهدين در دنيا زمين را بستر خود گرفتند و خاک را فرش و آب را بوي خوش خود و خويشتن را از دنيا بريدند. هرکس مشتاق بهشت شود شهوت ها را فراموش مي کند و آن کس که از آتش بترسد از محرّمات روي گردان است و هرکس در دنيا زهد ورزد، مصيبت ها بر او آسان شود. خداوند بندگاني دارد که گويا اهل بهشت را جاودان در بهشت ديده و اهل دوزخ را در دوزخ گرفتار عذاب ديده اند، مردم از شرّ آن ها در امانند، دلشان غمگين است، عفّت نفس دارند، حاجاتشان سبک است. چند روزي صبر کردند و به استراحت طولاني قيامت رسيدند. ايشان در شب گام هايشان براي عبادت صف کشيده، اشکشان بر چهره جاريست و به پروردگار خويش پناه مي برند و براي آزادي خود تلاش مي کنند. امّا در روز بردبار و عالمند، نيکوکار و پرهيزگار، در لاغري چون چوبه ي تيري هستند که ترس از عبادت آن ها را تراشيده، کسي که به آن ها مي نگرد، مي گويد بيمارند، در حالي که بيماري ندارند. يا گويند ديوانه اند، در صورتي که به امر بزرگي گرفتارند و آن ياد آتش دوزخ و بلاهاي آنست.» (کافي،2/131)
پاک و سالم سازي زندگي دنيوي:
در فصل بعد به اجمال دستورات الهي مورد بررسي قرار خواهد گرفت. آشنايي با آن چه خداوند انجام آن را دستور داده و ترک آن را امر فرموده است، به انسان مي فهماند که دين اسلام براي آباد کردن و سالم سازي همين زندگي دنياست که در آن فرد و جامعه مسير اصلي حرکت خود را مي يابد و در ادامه ي راه به جهان ديگر منتقل شده آمادگي بهره مندي از زندگي و سعادت جاويد را مي يابد. در حالي که روي آوری به محرّمات و گناهان زندگي اين دنيا را آلوده کرده فرد و جامعه را از حرکت در مسير سازندگي و تکامل باز مي دارد و ايشان را از رسيدن به سرانجام کمال مانع مي شود. در قرآن کريم اولوالالباب را با اوصافي وصف کرده مي فرمايد همين هايند که به سرانجام کمال خود مي رسند، مي فرمايد: « اَفَمَن يَعْلَمُ اَنَّمَا اُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ الحَقُّ كَمَنْ هُوَ اَعْمَی إِنَّما يَتَذَكَّرُ اُولُوا الْأَلْبَابِ () الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لَا يَنقُضُونَ الْمِيثَاقَ () وَ الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا اَمَرَ اللَّهُ بِهِ اَن يُوصَلَ وَ يخَْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخََافُونَ سُوءَ الحِْسَابِ () وَ الَّذِينَ صَبَرُوا ٱبْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ اَقَامُوا الصَّلَوةَ وَ اَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَ عَلَانِيَةً وَ يَدْرَءُونَ بِالحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ اُوْلَئكَ لَهُمْ عُقْبىَ الدَّارِ»(رعد/19-22) علامه طباطبايي (ره) در ذيل اين آيه ي شريفه مي گويد: « حق در دل هاي اين طايفه که دعوت پروردگار خود را پذيرفتند جاي گير گشته، دل هايشان يکسره دل مي شود، و دل هاي حقيقي مي گردد، که آثار و برکات يک دل واقعي را دارد، و آن آثار عبارتست از تذکّر و بينايي، و نيز از خواصّ اين گونه دل ها که صاحبانش با آن خواصّ شناخته مي شوند، اين است که صاحبانشان که همان اولوالالباب باشند بر وفاي به عهد خدا پايدارند، و آن عهدی را که خداوند به فطرتشان از ايشان گرفته نقض نمي کنند، و نيز بر احترام پيوندهايي که خداوند ايشان را با آن ها ارتباط داده استوارند، يعني همواره صله ي رحم مي کنند، و از در خشيت و ترس از خدا پيوند خويشاوندي را که از لوازم خلقت بشر است احترام مي کنند.» (تفسيرالميزان،22/243)
« دارندگان اين اوصاف، در مقام عمل هم عمل صالح مي کنند، يعني واجبات را بجا مي آورند، و محرّمات را ترک مي کنند، و اگر احياناً چيزی از اين اعمال صالحه از ايشان فوت شود آن را با حَسَنات خود جبران و تدارک مي کنند.» (همان،22/250) وي در معناي « عقبي الدّار » مي گويد: « و معناي "عقبي الدّار" سرانجامِ محمود و پسنديده است، چون عاقبت حقيقي همين است، آري هيچ چيزي در عالم برحسب آن فطرت و جبلّتي که خداي تعالي بر آن فطرتش آفريده جز به عاقبتي که مناسب خودش و مايه ي سعادتش باشد منتهي نمي گردد، و عاقبت بد در حقيقت بطلان عاقبت است، و معنايش اين است که فلان کس و يا فلان چيز به خاطر خللي که در آن بوده بي عاقبت شده، در حالي که خدايش خلق کرده بود براي رسيدن به عاقبت، و اگر عاقبت بد را عاقبت مي گويند، از باب توسّع و مجاز است، وگرنه عاقبت بد در واقع بي عاقبتي است. به همين جهت در آيه ي شريفه مطلق ذکر شده، و فرموده ايشان راست سرانجام، و اگر سرانجام دو قسم بود، يکي نيک و يکي بد، بايد مي فرمود: ايشان راست سرانجام نيک، پس معلوم مي شود سرانجام همان محمود است، و لذا در آياتي که متقابل اين آيات است، و متعرّض حال کفّار است هيچ وقت نمي فرمايد: "لهم عقبي الدّار" بلکه مي فرمايد: "لهم سوء الدّار" و از همين جا به دست مي آيد که مقصود از "دار" همين "دار دنيا" است، و مقصود از دار دنيا هم "زندگي دار دنيا" است، پس "عقبي الدّار" معنايش "سرانجامِ زندگي دنيا" است.» (تفسيرالميزان،22/251)
آيه ي ديگری در قرآن کريم پاک سازي و سالم سازي زندگي اين دنيا را مورد اشاره قرار مي دهد و مي فرمايد: « مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِن ذَكَرٍ اَوْ اُنثیَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَوةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ اَجْرَهُم بِاَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ »(نحل/97) در اين آيه ي شريفه «حياة طيبه» در همين دنيا نصيب مؤمن عامل به عمل صالح مي شود و پاداش احسن در آخرت به او مي رسد. علّامه طباطبايي (ره) در اين باره مي گويد: « حيات به معناي جان انداختن در چيز و افاضه ي حيات است به آن. پس جمله ی "فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَوةً طَيِّبَةً" به صريح لفظش دلالت دارد بر اين که خداي تعالي مؤمني را که عمل صالح کند به حياة جديدی غير از آن حياتي که به ديگران نيز داده زنده مي کند. ... و آيه ی شريفه نظير آيه ی "اَوَ مَن كاَنَ مَيِّتاً فَاَحْيَيْنَاهُ وَ جَعَلْنَا لَهُ نُوراً يَمْشیِ بِهِ فىِ النَّاسِ..." (انعام/122) است که افاده مي کند خداي تعالي حياتي ابتدايي و جداگانه و جديد به او افاضه مي فرمايد. آياتي که متعرّض چنين حياتي شده آثاري حقيقي برای آن نشان مي دهد. مانند آيه ي: "اُوْلَئكَ كَتَبَ فىِ قُلُوبهِِمُ الْايمَانَ وَ اَيَّدَهُم بِرُوحٍ مِّنْهُ... (مجادله/22) و آيه ي سوره ي انعام که گذشت. اين آيات آثاري واقعي و حقيقي براي اين حياة سراغ مي دهند، مثلاً نوري که در آيه ي انعام است قطعاً نور علمي است که آدمي به وسيله ي آن به سوي حق راه مي يابد، و به اعتقاد حق و عمل صالح نايل مي شود. و همان طور که او علم و ادراکي دارد، که ديگران ندارند هم چنين از موهبت قدرت بر احياي حق و ابطال باطل سهمي دارد، که ديگران ندارند. چنان چه خداي تعالي درباره ي آنان فرموده: "... وَ كاَنَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ" (روم/47) اين علم و اين قدرت جديد و تازه مؤمن را آماده مي سازد تا اشياء را بنا بر آن چه که هستند ببيند، و اشيا را به دو قسم تقسيم مي کند، يکي حق و باقي، و ديگري باطل و فاني. وقتي مؤمن اين دو را از هم متمايز ديد از صميم قلبش از باطل فاني که همان زندگي مادی دنيا و نقش و نگارهاي فريبنده و فتّانه اش است، اعراض مي کند، به عزّت خدا اعتزار می جويد، و وقتي عزّتش از خدا شد ديگر شيطان با وسوسه هايش و نفس امّاره با هوی و هوسهايش، و دنيا با فريبندگي هايش نمي تواند او را ذليل و خوار کند، زيرا با چشم بصيرتي که يافته است بطلان متاع دنيا و فنای نعمت های آن را مي بيند.
چنين کساني دل هايشان متعلّق و مربوط به پروردگار حقيقي شان است، همان پروردگاري که با کلمات خود هر حقّي را احقاق مي کند، جز آن پروردگار را نمي خواهند، و جز تقرّب به او را دوست نمي دارند، و جز از سخط و دوري او نمي هراسند، براي خويشتن حياة ظاهر و دائم سراغ دارند که جز ربّ غفور و ودود کسي اداره کن آن حياة نيست، در طول مسير آن زندگي جز طيّب و جميل و زيبا چيزي نمي بينند، از دريچه ي ديد آنان هر چه را که خدا آفريده حسن و جميل است، و جز آن کارها که رنگ نافرمانی او را به خود گرفته هيچ چيز زشت نيست. اين چنين انسان در نفس خود، نوري و کمالي و قوتّي و عزّتي و لذّتي و سروری درک مي کند، که نمي توان اندازه اش را معيّن کرد و نمي توان گفت که چگونه چنين نباشد و حال آن که مستغرق در حياتي دائمي و زوال ناپذير، و نعمتي باقي و فناپذير، و لذّتي خالص از اَلَم و کدورت، و خير و سعادتي غير مشوب به شقاوت است، و اين ادّعا خود حقيقتي است که عقل و اعتبار هم مؤيّد آن است، و آيات بسياري از قرآن کريم نيز گويای آن است. اين آثار زندگي جز بر زندگي حقيقي مترتّب نمي شود، و زندگي مجازي بويي از آن ندارد، خداوند اين آثار را بر حياتي مترتّب کرده که آن را مختصّ به مردمي با ايمان و داراي عمل صالح دانسته، حياتي است حقيقي و واقعي و جديد، که خدا آن را به کساني که سزاوارند افاضه مي فرمايد.
و اين حياة جديد و اختصاصي جداي از زندگي سابق نيست که همه در آن مشترکند، در عين اين که غير از آن است با همان است، تنها اختلاف به مراتب است، نه به عدد، پس کسي که دارای آن چنان زندگي است دو جور زندگي ندارد، بلکه زندگيش قوی تر و روشن تر و واجد آثار بيشتر است، هم چنان که روح قدسي که خداي عزّوجلّ آن را مخصوص انبيا دانسته يک زندگي سوّمي نيست، بلکه درجه ي سوّم از زندگي است، زندگي آنان درجه ي بالاتري دارد. اين آن چيزي است که تدبّر در آيه ي شريفه مورد بحث آن را افاده مي کند، و خود يکي از حقايق قرآني است، و با همين بيان وجه اين که چرا آن زندگي را با وصف طيّب توصيف فرموده روشن مي شود، کأنّه حياتي است خالص که خبائثي در آن نيست، که فاسدش کند، و يا آثارش را تباه سازد.» (تفسيرالميزان،24/265-262)
« دو آيه ي ديگر از قرآن کريم نيز به همين معنا اشاره دارد. يکي از آن ها همين جنبه ي اثباتي زندگي طيب و پاک را براي مؤمن در دنيا و ادامه ي سعادت را با پاداش بهتر در آخرت تصوير مي فرمايد و آيه ديگر چنين زندگي سعادتمندانه ي دنيا و آخرت را براي کافر غافل از ياد خدا منتفي دانسته است. در آيه ي اوّل مي فرمايد: "الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبىَ لَهُمْ وَ حُسْنُ مََابٍ"(رعد/29) کلمه ي طوبي مؤنث اطيب (پاکيزه تر) است، و صفتي است براي موصوف حذف شده، و آن موصوف، به طوري که از سياق بر مي آيد، عبارت است از حياة، يا معيشت، زيرا نعمت هر چه که باشد از اين رو گوارا و مورد غبطه است که مايه ي خوشي زندگي است. و وقتي مايه ي خوشي و سعادت است که قلب با آن سکونت و آرامش يابد، و از اضطراب خلاص شود، و چنين آرامش و سکونتي براي احدي دست نمي دهد، مگر آن که به خدا ايمان داشته باشد، و عمل صالح کند، پس تنها خداست که مايه ي اطمينان خاطر و خوشي زندگي است. چنين کسي از شرّ و خسران در آن چه پيش مي آيد ايمن و سالم است، و چگونه نباشد؟ و حال آن که به رکني تکيه زده که انهدام نمي پذيرد، او خود را تحت ولايت خداي تعالي قرار داده، هر چه برايش تقدير کند، مايه ي سعادت اوست، اگر چيزي به وي عطا کند خير اوست، و اگر هم منع کند باز خير اوست. » (تفسيرالميزان،22/267و268) چنان که ملاحظه مي شود در هر دو آيه ي 97 سوره ي نحل و 29 سوره ي رعد زندگي پاکيزه تر را در اين دنيا مشروط به ايمان و عمل صالح فرد دانسته و سعادت اخروي را در ادامه ي اين زندگي و بسيار برتر معرفي کرده است که اين مطلب در آيه ي شريفه ي زير معنا مي شود به اين که مي فرمايد: « يَا قَوْمِ إِنَّمَا هَذِهِ الْحَيَوةُ الدُّنْيَا مَتَاعٌ وَ إِنَّ الاَْخِرَةَ هِیَ دَارُ الْقَرَارِ() مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلَا يُجْزَی إِلَّا مِثْلَهَا وَ مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ اَوْ اُنثىَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَاُوْلَئكَ يَدْخُلُونَ الجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيرِْ حِسَابٍ »(مؤمن/39و40) و امّا ديگر شاهد قرآني آيات زير است که به طور اجمال به آن چه گذشت اشاره دارد و در خصوص غير مؤمنين خلاف آن چه براي مؤمنين اثبات کرد را وعده مي دهد، مي فرمايد: « ... فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنّی هُدًی فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ فَلَا يَضِلُّ وَ لَا يَشْقَی() وَ مَنْ اَعْرَضَ عَن ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً وَ نحَْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَمَةِ اَعْمَی»(طه/123و124) علامه طباطبايي (ره) در ذيل اين آيات شريفه مي گويد: « (فَلَا يَضِلُّ وَ لَا يَشْقَی) يعني در طريق خود گمراه و در رسيدن به نتيجه ای که در عاقبت امرش هست شقي نمي شود و اين که به طور مطلق فرموده گمراه و شقي نمي شود، مي رساند که هم ضلالت و هم شقاوت دنيايي از او نفي شده هم آخرتي و بايد هم همين طور باشد چون هدايت الهي دين فطري اي است که خداي تعالي به لسان انبيايش به سوي آن دعوت فرموده و دين فطري عبارت است از: "مجموع اعتقادات واعمالي که فطرت آدمي آن را اقتضا مي کند و جهازاتي که خلقتش بدان مجهّز است و به سوي آن دعوت مي کند، و معلوم است که سعادت هر چيزي رسيدن به همان اهدافي است که خلقتش و جهازات خلقتش تقاضاي آن را دارد و به غير آن سعادتي ديگر ندارد.» (تفسيرالميزان،28/33) راغب در مفردات (مفردات قرآن کريم/ذيل واژه ي عيش) مي گويد: « کلمه ي عيش به معناي زندگي مخصوص حيوان است، و در نتيجه از کلمه (حياة) خصوصي تر است و حياة هم به زندگي حيوان اطلاق مي شود و هم فرشته و هم خداي تعالي. کلمه ي (معيشت) از همان عيش مشتق مي شود و معنايش آن چيزهايي است که با آن تعيّش مي شود. در قرآن کريم اين کلمه علاوه بر آيه ي شريفه ي مورد بحث در آيه ي ديگري استعمال شده که مي فرمايد: "... نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُم مَعِيشَتَهُمْ فىِ الْحَيَوةِ الدُّنْيَا..."(زخرف/32) کلمه ي (ضنک) در هر چيزي به کار رود تنگي آن را مي رساند». علّامه طباطبايي (ره) ضمن اشاره به اين معنا مي گويد: "جمله ي (وَ مَنْ اَعْرَضَ عَن ذِكْرِی) در مقابل جمله ي (فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ) است. سپس مي گويد: اگر فرمود: کسي که از ذکر من اعراض کند معيشتي ضنک يعني تنگ دارد، براي اين است که کسي که خدا را فراموش کند، و با او قطع رابطه نمايد، ديگر چيزي غير دنيا باقي نمي ماند، که وي به آن دل ببندد، و آن را مطلوب يگانه ي خود قرار دهد، در نتيجه همه ي کوشش هاي خود را منحصر در آن کند، و فقط به اصلاح زندگي دنيايش بپردازد، و روز به روز آن را توسعه ي بيشتري داده، به تمتّع از آن سرگرم شود، و اين معيشت او را آرام نمي کند، چه کم باشد چه زياد، براي اين که هر چه از آن بدست آورد به آن حدّ قانع نگشته، و به آن راضي نمي شود، و دائماً چشم به زياده تر از آن مي دوزد، بدون اين که اين حرص و تشنگيش به جايي منتهي شود، پس چنين کسي دايماً در فقر و تنگي به سر مي برد، و هميشه دلش علاقمند به چيزي است که ندارد، صرف نظر از غم و اندوه و قلق و اضطراب و ترسي که از نزول آفات، و روي آوردن ناملايمات، و فرا رسيدن مرگ، و بيماري دارد، و صرف نظر از اضطرابي که از شرّ حسودان و کيد دشمنان دارد، پس او علي الدّوام در بين آرزوهاي برآورده نشده، و ترس از فراق آن چه برآورده شده به سر مي برد.
در حالي که اگر مقام پروردگار خود را مي شناخت، و به ياد او بود، و او را فراموش نمي کرد، يقين مي کرد که نزد پروردگار خود حياتي دارد که آميخته با مرگ نيست و ملکي دارد که زوال پذير نيست، و عزّتي که مشوب با ذلّت نيست، و فرح و سرور و رفعت و کرامتي که هيچ مقياسي نتواند اندازه اش را تعيين کند، و يا سرآمدي آن را به آخر برساند، و نيز يقين مي کند که دنيا دارِ مجاز، و حياتش در آخرت پشيز است، اگر او اين را بشناسد دلش به آن چه خدا براي او تقدير کرده قانع مي شود، و معيشتش هر چه باشد برايش فراخ گشته، ديگر روي تنگي و ضنک را نمي بيند. البتّه زندگي ضنک به معناي "نداري" نيست تا اعتراض شود به اين که برخي از کفّار از زندگي وسيعي برخوردارند. بلکه به معناي آن نيازمندي است که با وجود دارايي نيازمندند. زندگي کافر در دو کلمه خلاصه مي شود، نارضايتي نسبت به آن چه دارد، و دل بستگي به آن چه ندارد." (تفسير الميزان، 28/34و35)
البتّه پوشيده نيست آن چه درباره ي زندگي اطيب و پاکيزه تر مؤمن و زندگي ضنک و تنگ کافر گذشت، اشاره به زندگي افراد جامعه دارد. امّا تأثير نوع زندگي کفّار و دنياخواهان و حالات و صفاتشان در جامعه و رابطه اي که با ديگر افراد جامعه برقرار مي کنند مشکلات و معضلات بي حدّ و حصري را به وجود مي آورد. حرص و طمع و زياده خواهي دنياخواهان از طرفي موجب استضعاف و فقر عدّه اي از افراد جامعه مي شود و از طرف ديگر با زياده خواهي و حرص و طمع دنياخواهان ديگر تزاحم کرده بسياري از جنگ ها و معضلات ديگر اجتماعي را پديد مي آورد که مخلّ آسايش زندگي اجتماعي است. در صورتي که اگر دستورالعمل هاي الهي به وسيله تمام افراد يک جامعه رعايت شود، ايمان و عمل صالح افراد جامعه و پرهيز و دوري ايشان از حرص و طمع و زياده خواهي و اصرار و پيشي گرفتن آن ها در نيکوکاري، موجب افزايش بهره ها و ثمرات قابل استفاده در جامعه خواهد شد به طوري که آن جامعه قدرت اداره ي زندگي خود را داشته به غير محتاج نخواهد بود. در چنين جامعه اي هر کس به قدر نياز و کفاف خود از زندگي بهره مند مي شود و بيش ترين تلاش و همّ خود را براي رفاه و راحتي ديگران به کار مي بندد، تزاحم و برخوردهاي ناشي از حرص و طمع و زياده خواهي از بين مي رود و زندگي اجتماعي افراد جامعه نيز حياتي طيّب و پاکيزه خواهد شد و به طور روزافزون رو به توسعه و تکامل و فراواني و پيشرفت در حرکت خواهد بود، و هرگونه بيماري و مشکل اجتماعي که قابل فرض است از آن رفع شده حياتي نيکو و شايسته براي مردمان و افرادش پديد مي آيد.
ج- ايمان به نبوّت
1- ايمان به پيامبران و آن چه از جانب خداوند نازل شده است:
ادامه دارد.
اقتصاد مقاومتی 1
تلاش براي تأمين معاش و بي نيازي از مردم:
يکي از مهمترين حقوق افراد هر جامعه اينست که بتواند با توجّه به استعداد و تواناييهايش در يک جايگاه مناسب شغلي قرار گيرد تا خود و افراد تحت تکفّلش را از نظر معاش و هزينه ي زندگي تأمين کرده محتاج غير نباشد. اگر چه خداوند وعدهي جميلي به انسان داده و با فرمودن: «... نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِيَّاكمُ ...ْ» (اسراء/31) انسان را از انحراف و سقوط از حق نهي فرموده است، لکن روزي خداوند از طريق تلاشي مي رسد که فرد انجام مي دهد. چنانکه برخي از آيات به آن اشاره دارد و مي فرمايد: « فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَوةُ فَانْتَشِرُواْ فىِ الْاَرْضِ وَ ابْتَغُواْ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْكُرُواْ اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْْ تُفْلِحُونَ » (جمعه/10) در قرآن کريم در موارد متعدّدي کسب روزي و تلاش براي تأمين معاش را با الفاظ « ابتغاء من فضل الله طلب روزي از جانب خدا » آورده است. از جمله شواهد اين مطلب آيه اي است که ميفرمايد: « ... وَ جَعَلْنَا ءَايَةَ النهََّارِ مُبْصرَِةً لِتَبْتَغُواْ فَضْلًا مِّن رَّبِّكم ...» (اِسراء/12) ازدواج و تلاش براي تأمين معاش که ارتباط مستقيم با تأمين نيازهاي مادي دارد، از مواردي است که انسانها براي انجام آن نيازي به امر و دستور نداشته اند و همواره بدان اشتغال ورزيده اند. آنچه از آيات و تعاليم الهي در قرآن کريم بدست مي آيد اينست که در اين موارد خداوند متعال دستورالعملهايي ارائه فرموده است تا مسلمين از مسير حق منحرف نشوند. يکي از انحرافاتي که اين دسته از آياتِ مربوط به طلب روزي متذکّر آن مي شود آنست که انسان نبايد خود را در تلاش و کسب روزي مستقل بداند، بلکه وجود او و امکاناتي که در طبيعت يا جامعه فراهم آمده تا وي قدرت تأمين معاش بيابد، تماماً نعمت الهي است. از جمله انحرافات ديگر در تأمين نيازهاي مادي زياده روي در اشتغال به آنهاست تا جايي که انسان را از ياد خداوند و ديگر وظايفش باز مي دارد، برخي از آيات مربوط به معاش به اين انحراف انسان توجّه داده يا او را از آن بازداشته است. از جمله مي توان به آيات زير استناد کرد: « وَ إِذَا رَاَوْاْ تِجَارَةً اَوْ لَهْواً انْفَضُّواْ إِلَيْهَا وَ تَرَكُوكَ قَائمًا قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَةِ وَ اللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ » (جمعه/11) و يا آيه ي دستور نماز جمعه که مي فرمايد« يَا اَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَوةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْاْ إِلىَ ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَرُواْ الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ » (جمعه/9) امّا مهمترين انحراف انسان در تأمين نيازهاي مادي انحراف از حق است که خداوند به شدّت از آن نهي فرموده و ارتکاب به هر يک از آن انحرافات را در زمرهي گناهان کبيره مي داند و فطرت انسان نيز با آنها ناسازگار است. از جمله اين موارد زنا و ازدواجهاي نامشروع است که پيش از اين مورد بررسي قرار گرفت و آنچه به معاش برمي گردد، رباخواري و تجاوز به مال يتيم و تجاوز به پيمانه و وزن (گرانفروشي و کم فروشي) است که در ذيل عدالت اقتصادي مورد بررسي قرار خواهد گرفت.
انحراف ديگري که تفريط از حدّ اعتدال است اينکه فرد از ازدواج خودداري کند و يا در طلب روزي اميد کسب بدون تلاش داشته باشد. اين موارد نيز به شدّت مورد نهي شارع مقدّس قرار گرفته و روايات متعدّدي در نهي از اين طرز فکر و استدلال در جوامع روايي ديده مي شود. از جمله به موارد ذيل اکتفا مي گردد: عمر بن يزيد مي گويد به امام صادق عَلَيْهِ السّلام عرض کردم مردي مي گويد: « در خانه ام مي نشينم، نماز مي خوانم، روزه مي گيرم و پروردگارم را عبادت مي کنم و روزيم به زودي خواهد رسيد» امام صادق عَلَيْهِ السّلام فرمود: « اين يکي از سه موردي است که دعا مستجاب نمي شود.» (کافي،5/77/1) در روايت ديگري آمده است که امام صادق عَلَيْهِ السّلام درباره ي مردي سئوال فرمود، عرض شد: نيازمند شده است. فرمود: اين روزها چه مي کند؟ عرض شد: در خانه به عبادت پروردگار مي پردازد. فرمود: پس از کجا روزيش مي رسد؟ عرض شد: برخي از برادرانش تقبّل کرده اند. امام صادق عَلَيْهِ السّلام فرمود: « قسم به خداوند کسي که روزي او را متقبّل شده عبادت کننده تر از اوست» (کافي،5/78/4) و امام باقر عَلَيْهِ السّلام فرمود: « کسي که در دنيا طلب روزي کند تا از مردم بي نياز شود و خانواده اش را بي نياز کند و به همسايه اش مهرباني کند در روز قيامت خداوند عزّوجلّ را در حالتي ملاقات خواهد کرد که صورتش مانند ماه شب چهارده مي درخشد» (همان،5/78/5)
دستور بي نيازي جُستن از مردم که در روايات متعدّد ديگري بدان امر شده است(همان،2/148و149) به معناي ترک رابطه با مردم نيست. مسلماً بسياري از نيازهاي انسان جز با معاشرت و مخالطت با مردم و داد و ستد با ايشان رفع نمي گردد، مخصوصاً در جوامع کنوني که همه ي مردم در رفع تمام نيازهايشان به يکديگر وابسته اند. از اينرو بي نيازي جُستن از مردم، مخصوصاً با توجّه به رواياتي که درباره ي آن نقل شده، به معناي ترک درخواست بدون تلاش و طمع به مال مردم است که بدون استحقاق مطالبه مي شود. در روايت حضرت علي عَلَيْهِ السّلام اين موضوع به روشني تبيين شده است مي فرمايد: «بايد در دلت احتياج به مردم و ب ينيازي از ايشان پديد آيد. نيازت را با نرم زباني و خوشرويي مطالبه کني و بي نيازيت از ايشان با حفظ آبرو و نگهداري عزّت نفست باشد.» (همان، 2/149/7) کلام امام عَلَيْهِ السّلام زيباترين دستوري است که چگونگي تعامل با مردم را تبيين مي فرمايد و در آن به عزّت نفس انسان اشاره شده است که نتيجه ي همان بي نيازي جستن از مردم است و اشاره به سئوال و درخواست بدون تلاش است که با خواري و کوچک شدن انسان و از دست رفتن کرامت و بزرگواري او همراه است. امام صادق عَلَيْهِ السّلام نيز مي فرمايد: « شرف مؤمن به شب زنده داري است و عزّتش به بي نيازي جُستن از مردم است.» (همان،2/148/1) از ديگر آثار پر برکت تلاش براي تأمين معاش و بينيازي جستن از مردم، حفظ حرّيت و آزادگي فرد است که جز به خدا اميد نمي بندد و عبد و بنده ي غير او نميشود. (نهج البلاغه، ص:401/ نامه 31) يکي از زيباترين نمودهاي بي نيازي جُستن از مردم تکبّر مستمندان در برابر اغنيا است (همان، ص:547/قصار406) که موجب رفع چاپلوسي و تملّق از ساحت جامعه اسلامي مي شود. جامعه اي که مردمانش جز به تلاش و زحمت خود و فضل و رحمت پرورگار اميدي نبندند همواره رو به گسترش و توسعه است. اين تلاش همراه با دستورات اخلاقي که درباره ي احسان و نيکي کردن به مردم صادر شده است مي تواند به کلّي فقر را از چهره ي اجتماع پاک سازد.
مؤلّفه های فرهنگ اسلامی (3) ناشی از ايمان به روز جزا
انفاق از روزي و پرهيز از بخل:
يکي از صفات دنيا خواهان متکبّر فخر فروش، بخل است. اين ها به شهادت آيات قرآن کريم هم خود بخيلند و هم ديگران را امر به بخل ورزيدن مي کنند. چنان که مي فرمايد: « ... وَ اللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلََّّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ() الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ مَن يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنىُُّّ الحَمِيدُ »(حديد/23و24) بر خلاف کساني که به روز جزا ايمان دارند، زندگي دنيا را هميشگي نمي دانند و مرگ را فراموش نمي کنند و از دل بستن به دنياي فاني و اموال و متاع ها و زرق و برق هاي زودگذر آن پرهيز نموده اند، اين افراد مال دنيا را ضامن بقاي خود نمي دانند و در بخشش مازاد اموال خود به مستمندان بخل نمي ورزند. در آيات اوّليه ي سوره ي بقره « انفاق از روزی » را همراه با نماز لازمه ي ايمان به غيب معرفي مي فرمايد و آن را همراه با ديگر صفات متّقين شرط اساسي و لازم براي هدايت يافتن به وسيله ي قرآن کريم مي داند. تأثير « ذکر موت » و « انفاق از روزي » تا حدودي از آيه ي ذيل روشن مي شود، مي فرمايد: « وَ اَنفِقُواْ مِن مَّا رَزَقْنَاكُم مِّن قَبْلِ اَن يَأتِیَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْ لَا اَخَّرْتَنىِ إِلىَ اَجَلٍ قَرِيبٍ فَاَصَّدَّقَ وَ اَكُن مِّنَ الصَّالِحِينَ »(منافقون/10) البتّه در اين آيه ي شريفه به يکي از نتايج انفاق که عبارت است از « پيدايش صلاح در انفاق کننده » نيز اشاره شده است. علّامه طباطبايي (ره) « انفاق از روزي » را مانند چهار صفت ديگري که در پنج آيه ي اوّل سوره ي بقره براي متّقين آورده شده، فطري انسان مي داند، و مي گويد: « پنج صفتي که خداي تعالي آن ها را زمينه ي هدايت قرآني خود قرار داده، صفاتي است که فطرت سالم در آدمي ايجاد مي کند، و در آيات مورد بحث به دارندگان چنين فطرتي وعده مي دهد که بزودي به وسيله ي قرآنش ايشان را هدايت مي کند. » (تفسيرالميزان، 1/85) تعاليم قرآن کريم اين امر فطري انسان را به کمال نهايي خود مي رساند. اوّلاً در چگونگي انفاق شروطي را قايل شده است تا فوايد و نتايج آن به نحو احسن عايد جامعه ي انساني شود. از جمله شروط انفاق مي توان به موارد ذيل اشاره کرد:
1- في سبيل الله باشد:
قرآن کريم در اين باره مي فرمايد: « مَثَل آنان که اموال خود را در راه خدا انفاق مي کنند مانند مَثَل دانه اي است که هفت خوشه برآورد و در هر خوشه اي صد دانه باشد. خدا پاداش هر کس را که بخواهد، چند برابر مي کند. خداوند گشايش دهنده و داناست.»(بقره/261)
2- براي طلب رضاي خدا باشد:
چنان که در قرآن کريم مي فرمايد: « مَثَلِ کساني که اموال خويش را براي طلب رضاي خدا از روي يقين و اعتقاد انفاق مي کنند، مَثَلِ بوستاني است بر تپّه ای، که باراني تند بر آن ببارد و دو چندان ميوه دهد. و اگر باران تندي بر آن نبارد، نرم باراني بر آن بارد و خداوند به آنچه انجام مي دهيد، بيناست.» (بقره/265)
3- همراه منّت نباشد:
قرآن کريم مي فرمايد: « مزد کساني که اموال خود را در راه خدا انفاق مي کنند و پس از انفاق منّتي نمي نهند و آزاري نمي رسانند با پروردگارشان است. نه بيمناک مي شوند و نه اندوهگين.» (بقره/262)
4- همراه با آزار و اذيّت نباشد:
در اين باره هم به آيه ي قبل مي توان استناد کرد و هم اين آيه ي شريفه که مي فرمايد: « گفتار نيکو و بخشايش بهتر از صدقه اي است که آزاري به دنبال داشته باشد. خدا بي نياز و بردبار است. » (بقره/263)
5- همراه با ريا نباشد:
خداوند متعال انفاق همراه با ريا را از ديگر صفات متکبّران فخر فروش دل باخته ي دنيا مي داند و درباره ي ايشان مي فرمايد: « ... خداوند متکبّران فخر فروش را دوست ندارد () کساني که بخل مي ورزند و مردم را به بخل ورزيدن امر مي کنند، و مالي را که خداوند به آن ها داده است پنهان مي کنند و ما براي کافران عذابي خوار کننده مهيّا ساخته ايم () و کساني که اموال خود را براي ريا به مردم انفاق مي کنند به خدا و روز قيامت ايمان نمي آورند. و هرکس که شيطان قرين او باشد، قريني بد دارد.» (نساء/38-36) و در آيه اي ديگر قبح انفاق براي ريا و بي فايده بودن آن را چنين توصيف مي فرمايد: « يَا اَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِِّ وَ الْأَذَی كاَلَّذِی يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَ لَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْاَخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَاَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَايَقْدِرُونَ عَلیَ شَیْءٍ مِمَّا كَسَبُواْ وَ اللَّهُ لَا يَهْدِی الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ »(بقره/164) چنان که مشاهده مي شود در هر دو آيه ي شريفه « انفاق از روي ريا » را صفت کساني مي داند که به خدا و روز جزا ايمان ندارند.
6- از بهترين چيزها باشد و از دور ريختني ها نباشد:
قرآن کريم درباره ي اين موضوع مي فرمايد: « اي کساني که ايمان آورده ايد، از اندوخته هاي نيکوی خويش و از آن چه برايتان از زمين رويانده ايم انفاق کنيد، نه از چيزهاي ناپاک و بد که خود، آن ها را جز از روي اغماض نمي ستانيد. و بدانيد که خدا بي نياز و ستودني است. » (بقره/267)
ثانياً با تکميل مراحل مختلف هدايت يک مسلمان، او را ياری مي کند تا مراتب و درجات ايمان را طي کرده به کمال انساني دست يابد و در نتيجه ي آن « انفاق از روزي » که امري فطري است « به انفاق از آن چه دوست مي دارد و بدان نيازمند است» تبديل مي شود. در سوره ي دهر در وصف ابرار که همان انسان هاي کمال يافته اند و مصاديق بارز ايشان معصومين عَلَيْهِمُ السَّلام هستند می فرمايد: « وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلیَ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيمًا وَ اَسِيرًا () إِنَّمَا نُطْعِمُكمُْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكمُْ جَزَاءً وَ لَا شُكُورًا () إِنَّا نَخََافُ مِن رَبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا » (دهر/10-8) اهميّت انفاق در دين شريف اسلام تا جايي است که زکات يکي از مباني و واجبات اسلام قرار داده شده است. اين فريضه که غالباً در قرآن کريم هم رديف « نماز » استعمال شده است، انفاق را از يک حالت اختياري به امري مؤکّد و اجباري بدل نموده است. علاوه بر آن که انفاق در غير از موارد واجب نيز با تأکيد فراوان سفارش و توصيه شده است.
آثار فردی و اجتماعی انفاق
الف- پيدايش صلاح در انفاق کننده
کسي که خود را موظّف مي کند تا از آن چه از اموال دنيا در اختيار دارد به ديگران ببخشد، خود را عادت مي دهد تا از دل بستگي هايش به دنيا و اموال زود گذر آن بکاهد و خود را در زمره ي ابرار و نيکوکاران و صُلَحا قرار دهد. در قرآن کريم مي فرمايد: « از آن چه به شما روزي داديم انفاق کنيد، پيش از آن که مرگ يکي از شما را دريابد و بگويد پروردگارا، چرا مرگِ مرا اندکي تأخير نيانداختي تا صدقه دهم و از صالحين و شايستگان گردم. » (منافقون/10) و علي عَلَيْهِ السَّلام درباره ي اين آيه ي شريفه که مي فرمايد: « مَن ذَا الَّذِی يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ اَضْعَافًا كَثِيرَةً وَ اللَّهُ يَقْبِضُ وَ يَبْصُطُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ »(بقره/245) فرمود: « قرض گرفتن خداوند از شما نه به خاطر کمبود است، او از شما ياري خواسته در حالي که لشکرهاي آسمان و زمين از آنِ اوست و عزيز و حکيم است. درخواست قرض کرده در حالي که گنج هاي آسمان و زمين به او تعلّق دارد و بي نياز و حميد است. خواسته است شما را بيازمايد که کداميک نيکوکارتريد. » (نهج البلاغه، ص: 266، خطبه 183) در قرآن کريم نيز به بي نيازي خداوند متعال و فقر و نيازمندي انسان اشاره شده است: « آگاه باشيد که شما را دعوت مي کنند تا در راه خدا انفاق کنيد. بعضي از شما بخل مي ورزند؛ و هرکس که بخل ورزد، در حقّ خود بخل ورزيده است. زيرا خدا بي نياز است و شما نيازمند و فقيريد و اگر روي برتابيد، به جای شما مردمي ديگر آرد که هرگز همسان شما نباشند. » (محمّد (ص)/38) از آن جا که « بي تابي نسبت به آن چه از دست مي رود » بيشترين مشکلات روحي انسان را پديد مي آورد و « حرص و طمع نسبت به اموال دنيا و زياده خواهي ها » موجب بيشترين مشکلات و معضلات اجتماعي است، هر راه حلّي که قادر باشد اين دو صفت انسان را اصلاح کند، بهترين و پيشرفته ترين دستورالعمل انساني خواهد بود. تعاليم قرآن کريم و احاديث شريف به ما مي آموزد که انفاق بهترين راه حلّ اصلاح نفس افراد جامعه از اين دو صفت مذموم است.
ب- جلب دوستي اقوام و کساني که مورد انفاق قرار مي گيرند:
حضرت علي عَلَيْهِ السَّلام مي فرمايد: « آگاه باشيد نبايد از بستگان بينوای خود رو برگردانيد، و از آنان چيزی دريغ کنيد که نگاه داشتنش زيادی نمي آورد و از بين رفتنش کمبودی ايجاد نمي نمايد، آن کس که از دست دهنده ی خويش را از بستگانش باز دارد، تنها يک دست از آن ها باز داشته، امّا از خويشتن دست های فراواني برگرفته است، ولی آن کس که بال محبّت را بگستراند دوستي اقوامش ادامه خواهد يافت. » (نهج البلاغه، ص: 65، خطبه 23)
ج- انباشته نشدن دارايي ها نزد عدّه اي خاص
انفاق از انباشته شدن اموال نزد عدّه اي خاص جلوگيري مي کند. کساني که انفاق نمي کنند نسبت به جمع مال حريصند، غالباً از ذکر موت گريزانند و خود را در دنيا جاودانه مي پندارند و مال را وسيله ي جاودانگي در دنيا مي دانند چنان که قرآن کريم درباره ی ايشان مي فرمايد: « الَّذِی جَمَعَ مَالاً وَ عَدَّدَهُ () يَحْسَبُ اَنَّ مَالَهُ اَخْلَدَهُ »(همزه/2و3) و علي عَلَيْهِ السَّلام در ضمن کلامي کوتاه ضمن توصيه و سفارش به انفاق، هشدار مي دهد که انسان فرصت استفاده از اموال جمع شده را نخواهد داشت و ديگران از حرص و طمع او بهره مند خواهند شد. مي فرمايد: « (از آنچه بدست آورده اي انفاق کن) و براي ديگران اندوخته مکن. » (نهج البلاغه، ص: 549، قصار 416)
د- از بين رفتن فقر و فاصله ي طبقاتي در جامعه:
در موارد متعدّدی از قرآن کريم از کساني نام برده شده است که بايستي به آنان انفاق شود. از جمله مي فرمايد: « از تو مي پرسند که چه انفاق کنند؟ بگو آن چه از مال خود انفاق مي کنيد، براي پدر و مادر و خويشاوندان و يتيمان و مسکينان و در راه ماندگان باشد. و هر کار نيکي که کنيد خدا به آن آگاه است.» (بقره/215) در آيه ي 177 سوره ي بقره اسيران و در بندماندگان را نيز اضافه کرده است. در سوره ي حشر ضمن بر شمردن موارد مصرف فيئي که به رسول خدا صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ تعلّق مي گيرد، مي فرمايد: « ... كَیْ لَا يَكُونَ دَولَةً بَيْنََ الْاَغْنِيَاءِ مِنكُمْ ...» (حشر/7) يعني تا اين که اموال بين اغنيا و ثروتمندان دست به دست نگردد. از افرادي که موارد مصرف انفاق و فيء شامل آن ها مي شود، معلوم است که بزرگترين فايده ي انفاق بر طرف شدن « فقر » از جامعه ي اسلامي است.
2- اعتقاد به جاودانگی زندگی در جهان آخرت:
خداوند در قرآن کريم مي فرمايد: « مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ وَ مَا عِندَ اللَّهِ بَاقٍ ...» (نحل/96) علامه طباطبايي (ره) در ذيل اين آيه ي شريفه مي گويد: « اين جمله در مقام تحليل آيه ي قبلي است که مي فرمود: "ما عِندَ اللهِ هُوَ خَيرٌ لَکُم" و آن را توجيه مي کند به اين که آن چه در زندگي دنيا در دست شماست، مانند همه ي دنيا دست خوش زوال است، و آن چه نزد خداي سبحان است و آن را به خصوص به پرهيزگاران وعده داده باقي است، و زوال و فنا نمي پذيرد، و هر عاقلي مي داند که باقي بهتر از فاني است.» (تفسيرالميزان، 24/258) و در آيه ي ديگري تمام زندگي دنيا را با تمام زندگي آخرت مقايسه کرده مي فرمايد: « وَ مَا هَذِهِ الْحَيَوةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الاَْخِرَةَ لَهِیَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ »(عنکبوت/64) کلمه ي « لهو » به معناي هر چيز يا هر کار بيهوده ايست که انسان را از کار مهم و مفيدش باز بدارد و به خود مشغول سازد. کلمه ي « لَعِب » به معناي کار و يا کارهاي پشت سر همي است که با نظامي معيّن و در عين حال بيهوده و بي فايده انجام شود. زندگي دنيا همان طور که به اعتباری لهو است، به اعتبار اين که براي خود قواعدی دارد، لعب نيز هست، زيرا فاني و زودگذر است. علّامه طباطبايي (ره)ه ضمن تعريف اين دو واژه مي گويد: « انسان در عالم آخرت با کمالات واقعي که خود از راه ايمان و عمل صالح کسب کرده زندگي مي کند، و آن چه را که دارد و اشتغال به آن، آدمي را از منافعي باز نمي دارد، زيرا غير از آن کمالات واقعي، کمالات ديگری نيست و سرگرمي به آن جدّی است که لعب و لهو و تأثيم در آن راه ندارد، بقايي است که فنايي با آن نيست، لذّتي است که با اَلَم آميخته نيست، سعادتي است که شقاوتي در پي ندارد، پس آخرت حياتي است واقعي، و به حقيقت معناي کلمه. در اين آيه ي شريفه زندگي دنيا را منحصر در لهو و لعب کرده و با کلمه ي "هذه" آن را تحقير کرده است، و زندگي آخرت را منحصر در "حيوان" زندگي واقعي کرده است.» (تفسيرالميزان،31/240و241)
3- اعتقاد به حسابرسي اعمال انسان در آخرت:
اين حقيقت که در روز قيامت اعمال انسان مورد حسابرسي قرار مي گيرد و هر فردی مسئول اعمال، گفتار و عقايد و باورهاي خود است از بديهي ترين عقايد اسلامي است و در آيات متعدّدی از قرآن کريم به نحو مبسوط يا کوتاه طرح شده است. از جمله مي توان به آيات زير استناد کرد. مي فرمايد: « روزي که آن حادثه ي بزرگ [قيامت] در رسد (34) روزي که آدمي همه ي اعمال خود را به ياد آورد (35) و جهنّم را به هر که می بيند نشان دهند (36) پس هر کس که طفيان کرده (37) و زندگی دنيا را برگزيده (38) جهنّم جايگاه اوست (39) امّا هر کس که از عظمت پروردگارش ترسيده و نفس را از هویٰ بازداشته (40) بهشت جايگاه اوست.»(نازعات/34-41) و در جای ديگر می فرمايد: « ثُمَّ كاَنَ مِنَ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ تَوَاصَوْا بِالصَّبرِْ وَ تَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ (17) اُوْلَئكَ اَصحَْابُ المَْيْمَنَةِ (18) وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بَِايَاتِنَا هُمْ اَصْحَابُ الْمَشَْمَةِ (19) عَلَيهِْمْ نَارٌ مُّؤْصَدَةُ» (بلد/17-20) و در آيات ديگری عدل خداوند را چنين توصيف می فرمايد: « در آن روز مردم پراکنده از قبرها بيرون می آيند تا اعمالشان را به آنها بنمايانند (6) پس هر کس به وزن ذرّه ای نيکی کرده باشد آن را می بيند (7) و هر کس به وزن ذرّه ای بدی کرده باشد آن را می بيند» (زلزال/6-8)
اعتقاد به حسابرسی اعمال در روز قيامت و جاودانگی جهان آخرت موجب پيدايش شماری از ارزشها شده، اعمال و صفات ويژه ای را در مؤمن پديد می آورد. از جمله می توان به موارد ذيل اشاره کرد:
دل بستن به جهان آخرت:
حضرت علی عَلَيْهِ السَّلام می فرمايد: « به آنچه به پرهيزگاران وعده داده اند دل ببنديد، که وعده اش صادق ترين و راشت ترين وعده هاست.» (نهج البلاغه، ص: 113، خطبه 110) کسی که به آخرت و زندگی جاودان و پر از سعادت و نعمت آن دل می بندد، حضر است از بهره های دنيوی بگذرد تا به بهره های جاودان اُخروی دست يابد. حضرت علی عَلَيْهِ السَّلام در مقايسه اعمال دنيوی و پاداش و جزای اُخروی می فرمايد: « هيچ چيز بدتر از شرّ و بدی نيست جز کيفر آن، و هيچ چيز نيکوتر از خير و نيکی نيست جز پاداش آن. همه چيز دنيا شنيدنش بزرگتر است از ديدنش، ولی همه چيز آخرت ديدنش از شنيدنش بزرگتر خواهد بود. پس می بايست شنديدن از ديدن و خبر از پنهانيها شما را کفايت کند، آگاه باشيد هرگاه از دنيای شما کم شود و به آخرتتان افزوده گردد بهتر از آن است که از آخرتتان کم و به دنيايتان افزوده شود، چه بسا کم شدنهايی که سود به همراه دارد، و چه افزايشهايی که خسران و زيان به دنبال می آورد.» (همان، ص: 119، خطبه 114) اين استدلال و اين منطق مؤمن را وامی دارد تا بسياری از بهره های دنيوی را به خاطر رسيدن به پاداشهای اُخروی ناديده گرفته آنها را ترک کند و طبق توصيه و سفارش قرآن کريم که می فرمايد: « سَابِقُوا إِلىَ مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكمُْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَ الْاَرْضِ اُعِدَّتْ لِلَّذِينَ ءَامَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ»(حديد/21) در نيکوکاری و انجام عمل صالح با ديگر مؤمنين مسابقه داده سعی کند از آنها پيشی بگيرد. بالاترين درجات دلبستگی به آخرت را می توان در کسانی ديد که با مال يا جان خود در را خدا جهاد می کنند. خداوند درباره ی ايشان می فرمايد: « الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فىِ سَبِيلِ اللَّهِ بِاَمْوَالهِِمْ وَ اَنفُسِهِمْ اَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ وَ اُوْلَئكَ هُمُ الْفَائزُونَ»(توبه/20) و در آيه ديگری به مؤمنين می فرمايد: « آيا شما را به تجارتی راهنمايی کنم تا از عذاب دردناک نجاتتان دهد (10) به خدا و پيامبرش ايمان بياوريد و با مال و جان خويش در راه خدا جهاد کنيد اين برای شما بهتر است، اگر دانا باشيد»(صف/10و11) از اينرو مؤمن به صفات نيکويی دست می يابد که برخی از مهمترين آنها عبارتست از:
1- ايثار مال [انفاق از آنچه دوست می دارد و بدان نيازمند است] :
در سوره ی بقره يکی از صفاتی که برای ابرار برمی شمرد اينست که می فرمايد: «مال خود را، با آنکه دوستش دارد به خويشاوندان و يتيمان و درماندگان و در راه ماندگان و درخواست کنندگان و دربندماندگان می بخشد»(بقره/177) و درباره ی انگيزه ی چنين ايثاری در سوره ی دهر می فرمايد: « إِنمََّا نُطْعِمُكمُْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكمُْ جَزَاءً وَ لَا شُكُورًا(9) إِنَّا نخََافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا»(دهر/9و10) علّت آن که ايمان به آخرت جاودان سبب انفاق می شود، تا جايی که فرد حاضر است از آنچه خود بدان نياز دارد بگذرد، اينست که مؤمن دلبسته به آخرت نسبت به فقر در دنيا ترس به دل راه نمی دهد و اميد دارد که رحمت و فضل و پاداش خداوند نصيب او گردد. اين استدلال در قرآن کريم اين گونه بيان شده است که: «يَا اَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا اَنفِقُوْ مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ ...(267) الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأمُرُكُم بِالْفَحْشَاءِ وَ اللَّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَ فَضْلًا وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ»(بقره/267و268)
2- ايثار جان [شهادت طلبي و شرکت در ميدان جهاد في سبيل الله]
قرآن کريم در اين باره مي فرمايد: « إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ الَّذِينَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فىِ سَبِيلِ اللَّهِ اُوْلَئكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ »(بقره/218) و در آيه ی ديگری مي فرمايد: « خداوند از مؤمنان جان ها و مال هايشان را خريد، تا بهشت از آنان باشد. در راه خدا جنگ مي کنند، چه بکشند يا کشته شوند وعده اي که خداوند در تورات و انجيل و قرآن داده حقّي است بر عهده ي او، و چه کسي بهتر از خدا به عهد خود وفا خواهد کرد؟ بدين خريد و فروش که کرده ايد شاد باشيد که کاميابي بزرگي است.» (توبه/111) و علي عَلَيْهِ السَّلام درباره ي مؤمنان صدر اسلام و خود مي فرمايد: "در رکاب پيامبر آن چنان مخلصانه مي جنگيديم و براي پيش برد (حق و عدالت) از هيچ چيز باک نداشتيم، حتّي حاضر بوديم با پدران و فرزندان و برادران و عموهای خويش در اين راه [اگر بر خلاف حق باشند] بجنگيم." حضرت علي عَلَيْهِ السَّلام نتيجه ي چنين از خود گذشتگي را افزايش ايمان و تسليم در برابر حقّ، صبر و بردباري در برابر ناراحتي ها و ثبات قدم و جدّيت براي جهاد با دشمن مي داند. (نهج البلاغه، ص: 91، خطبه 56)